koyonbaatyr

[koyonbaatyr]

Ырысы жоктун этегине буудай салса,

Котогу кооп төгүлөт.

(с) Кыргыз эл макалы

Фиельструп Ф.А. Из обрядовой жизни киргизов начала ХХ века. - Москва, 2002. 248-бет.

[koyonbaatyr]

Борис Пастернак Единственные дни

На протяженьи многих зим Я помню дни солнцеворота, И каждый был неповторим И повторялся вновь без счета.

И целая их череда Составилась мало-помалу Тех дней единственных, когда Нам кажется, что время стало.

Я помню их наперечет: Зима подходит к середине, Дороги мокнут, с крыш течет И солнце греется на льдине.

И любящие, как во сне, Друг к другу тянутся поспешней, И на деревьях в вышине Потеют от тепла скворешни.

И полусонным стрелкам лень Bорочаться на циферблате, И дольше века длится день И не кончается объятье.

[koyonbaatyr]

ЖАМАЛБЕК ЫРСАЛИЕВ:                               ЛЯНГИ

                                               АҢГЕМЕ

1980-жылы Москвада Олимпиада өттү. Анын символу болгон беш шакектүү кур курчанган күрөң аюу — Мишканын сүрөтү жада калса шейшептерге чейин түшүрүлдү. Ал кезде машыккан спортум “лянги” (паара) болчу.

— Чоңойгондо Олимпиадага лянги тээп катышам, — деп коём.

Эртеден кечке нарындыктардын тили менен айтканда, паара тебем. Бир айга жетпей бут кийимимдин кебетеси кетип, апамдан уруш жеп отуруп калам.

Күздүн күнү. Апамдын курбулары чакырап, Дилдекан апаныкына чайга кетти. Мен артынан барсам, жалаң кемпирлер. Бекбүбү, өйдөкү Рапия, Аписа, ылдыйкы Рапия деген апалар чогулуп чай ичип отурушуптур. Апамдын жанына барып отурайын десем, “Чоң кишилердин сөзүн тыңшабай бар, паараңды ойно”, — деди. Кудай мындай бербеспи деп үйгө келдим. Апамдын сандыгын ачтым. Сонун гүлдүү көйнөгү бар экен. Чоң кара кайчыны алдым да, каалашымча кескилеп паара жасадым. Укмуш кооз паара болду. Сууга салып нымдап алып, талпактап тепкилей баштадым. Онго чейин тепкилейм. “Бир паара, эки паара… он паара…” Анан бутту жерге тийгизбей “бир чолок, эки чолок… он чолок…” Ал бүткөндө бутту кайчылаштырып секирип “люр” деп тепмей, “бир люр… он люр…”, буттун сырты менен “кытай” деп тебем. Анан чуштук. “Бир чуштук, эки чуштук… он чуштук…” Ошентип апамдын ашка-тойго кийген гүлдүү көйнөгүнүн ашмалтайын чыгардым. Апам байкуш жакшы көргөн көйнөгүнөн да, мени жакшы көрөрүн түшүндүм. Көйнөгүнө ыйлап, бирок мени ыйлаткан эмес. Өзүнүн жүрөгү ооруганын билем. Менин жүрөгүмдү ооруткан эмес. Атам болсо:

— Атаңдын оозун урайын, Шакар! Энеңдин жакшы көргөн жалгыз көйнөгүн парчалап паара кылып салганың эмнең? Энеңдин көңүлүнөн сенин паараң артыкпы?! Эми кандай кылабыз? – деп жанына чакырды да: — Мага учурашканы келгендерден, дем салдырып кетип жүргөндөрдөн чогултуп жүргөн акчам эле, — деп Лениндин сүрөтү бар “25 рубль” деген кызгылт-көгүш акчаны берди. — Энеңдин бетинен өөп, мойнуна асылып кечирим сура, — деди.

Атам берген акчаны алып, жашыл жоолугунун учу менен көзүнүн жашын сүртүп ыйлап отурган энеме келдим.

— Апа, мени кечирип койуңузчу! Атам акча берди, сиз жаңы көйнөк алып мени кечириңизчи?

— Балам… кеп акчада же көйнөктө эмес, кеп сага туура эмес тарбия берип жаткан менде! Толгон-токой кескиленген кездемелердин калдыктарынан сенин паараңды жасап берип койсом, бул балээ жок эле да, — деп менин бетимен өптү.

Ошентип, мен эмес паара шүмшүк, лянги акмак болду. 25 рублди көтөрүп, кайра атама бардым.

— Ата, апам мени бетимден өөп, “мен күнөөлүмүн сага паара жасап бербей койгон” деп акчаны албай койду…

Сокур атам ыйлай баштады.

— Менин көзүм сокур болбосо, энеңди ыйлатпай өзүм эле тарбиялап, пааранын түрүн жасап берет элем го…

Заманам аябай куурулду. Лянги эмес, мен күнөөлүү экениме ошондо түшүндүм.

— Экинчи паара теппейм, — деп атам менен энеме убада бердим.

Балалыкка кайтып, лянгини эстегеним… Так ошол апамдын кооз гүлдүү көйнөгүн, кадимки чоң кара кайчы бырчалап кескилегендей мени турмуш кескилеп, майдалады. Менден лянги жасады. Мени турмуш тепкилеп ойноп жатат. Жүрөгүм апамдын кооз көйнөгүндөй тилинип, койнумда жаткан аялым эмес, өзүмдү-өзүм түшүнбөй, күнөөнү кимге коёрумду билбей… Же “мен күнөөлүүмүн” деп айта калган чоң апам Аписа жок, “көзүм соо болсо өзүм эле жасап берет элем” дей турган чоң атам Ырсаалы жок. Турмуш мени тепкилеп, өмүрүмдүн чак түшүнө же күүгүмүнө алып келгенин түшүнбөй, башым маң.

#http://ruhesh.kg/2018/01/25/zhamalbek-yrsaliev-lyangi-shedevr/?fbclid=IwAR3pSUrF5VM8AVbM48HFSqTkdhPRcjkDuK0Clc8P_VkeQyW3KotjJGvD1dE

[koyonbaatyr]

«Железный закон» смены элит диктует в Кыргызстане региональный фактор 06.11.2018 | Влад КОРСАК | 00.05    Политика

Учёт регионального аспекта политического устройства Кыргызстана, особенно в системе государственного управления, является важным фактором обеспечения стабильности политической системы.

Сначала немного истории. В послевоенные годы Киргизскую ССР возглавил представитель «ичкилик» – южного объединения нескольких племён и родов – Исхак Раззаков. Его на посту первого секретаря ЦК Компартии Киргизии сменил представитель северного (нарынского) рода «сарыбагыш» Турдакун Усубалиев. После него руководить республикой был назначен вновь «ичкиликовец» Абсамат Масалиев.

То, что первым президентом Кыргызстана в 1990 г. стал «сарыбагышовец» Аскар Акаев, можно отчасти считать продолжением московской кадровой политики – в свете появившихся позже публикаций о том, какую роль в этом сыграл КГБ СССР. Ну а приход к власти нового «ичкиликца» Курманбека Бакиева можно отнести к историческому реваншу. Затем в качестве исключения на короткое время пришла представительница рода «саруу», который корнями уходит в Аксыйский район юга страны, Роза Отунбаева, её сменил опять же «ичкиликовец» (по происхождению деда) и северянин по современной идентификации Алмазбек Атамбаев.

Приход к власти временного президента Р. Отунбаевой и ныне экс-президента А. Атамбаева стал проявлением чего-то необычного: представляя вроде как северян, эти политики считаются выходцами из родов, которые исторически относятся к южанам-ичкиликовцам. Переменное сочетание во власти представителей родов демонстрирует, что все время борьба шла между крупными родами «ичкилик» и «сарыбагыш», и только иногда после переговоров страну возглавляли представители других родов.

Более полувека идет долгая игра родов в перераспределение между ними власти. В 1961 г. с приходом на пост первого секретаря ЦК Компартии Киргизии Турдакуна Усубалиева произошло «объединение кланов Нарына («сарыбагыш», к которым принадлежал Т. Усубалиев) и Чуйской области. Кланы Иссык-Куля, Таласа, Нарына, но только не сарыбагышы, не могли продвигаться на уровень центральной власти. Жёсткий контроль был установлен за региональными элитами в Ошской области, которая тогда объединяла весь юг Кыргызстана.

С 1983 г., когда почудились перемены в Москве и во всей большой стране, началась схватка кланов Чуйской и Нарынской областей. Лидерами «нарынцев» выступали семьи Айтбаевых, Молдобаевых, Акималиевых, Садыбакасовых и др. Тогда же произошёл раскол и противостояние внутри сарыбагышей, разделённых на нарынских и чуйских.

К чуйским сарыбагыши относился Султан Ибраимов – председатель Совмина Киргизской ССР. В декабре 1981 г. он стал жертвой убийства, и хотя последнее своими об��тоятельствами смахивает на бытовое, на самом деле оно было скорее политическим: Москва стала рассматривать кандидатуру С. Ибраимова на смену тогдашнему первому секретарю ЦК республиканской парторганизации, а это несло угрозу сложившейся конфигурации власти. Поэтому ветер перемен приняли в свои «паруса» Арстанбек Дуйшеев – председатель Президиума Верховного Совета республики и другие. Они пытались проводить свою политическую линию с целью оттеснения Т. Усубалиева и его клановой системы от власти. Их помощниками стали представители чуйского племени солто – Темирбек Кошоев, Кенеш Кулматов, Апас Жумагулов и другие.

Перед завершением эпохи Усубалиева (он руководил республикой 24 года) секретарь ЦК Компартии Киргизии Кенеш Кулматов был приглашён на работу в ЦК КПСС. Так обычно начиналась подготовка возможной смены руководителя республики. Однако в 1984 году Т. Усубалиев, опиравшийся на Генерального секретаря ЦК КПСС К.У. Черненко, с которым вместе учился в партшколе, блокировал эту возможность. Одновременно на его супругу Кулматову Сакен, бывшую последовательно генеральным прокурором и председателем Верховного суда Киргизской ССР, открыли уголовное дело. Однако вскоре сокурсник Сакен Кулматовой по юрфаку МГУ Михаил Горбачев, встав на высший пост в стране, оказал поддержку К. Кулматову. Правда, последний первым секретарём ЦК КП Киргизии так и не стал, будучи переведен на дипломатическую работу. Вместо Т. Усубалиева этот пост занял друг Кулматова Апсамат Масалиев, руководивший до того Иссык-Кульским обкомом партии, представитель южной группы ичкиликов. Чтобы уравновесить пришедших к власти ичкиликов, председателем Совмина республики назначили Апаса Жумагулова, представителя чуйского племени солто.

Во времена А. Масалиева противостояние проходило между двумя кланами – «проусубалиевскими» сарыбагышами и «промасалиевскими» кыпчаками (ичкиликами). А. Масалиеву в Москве оказывал поддержку К. Кулматов. Одновременно укрепили свои позиции чуйские кланы и их представители Апас Жумагулов и Медеткан Шеримкулов (секретарь ЦК КП Киргизии). В сложной ситуации весной 1990 г. А. Масалиев упустил своё время стать президентом, к тому же его позиции были подорваны ошскими кровавыми столкновениями июня 1990 г.

В ситуации борьбы А. Жумагулова и М. Шеримкулова за пост президента они вдвоём решили отложить столкновение за высший пост, допустив временную, как казалось, победу «слабого» кандидата. Аскар Акаев был т.н. «абыла» из рода сарыбагышей. Дело в том, что внутри сарыбагышей и солто в роду абыла есть маленький род под названием «жетикул» («семь рабов»), собранный из попавших в своё время в плен к ойрот-джунгарам (калмыкам) во времена бесконечной войны с ними ещё в XVIII веке.

Из представителей власти к этому роду принадлежит не только Аскар Акаев, в замужестве в него вошла, например, Чолпон Баекова (при Акаеве – глава Верховного Суда, депутат парламента). К абыла относятся род жоочалыш (Темир Сариев, премьер-министр в 2015-2016 гг.) и род когой (Феликс Кулов, премьер-министр в 2005-2007 гг.). По правилам кланового устройства, называемым кыргызчылык, А.Акаев, Т. Сариев и Ф. Кулов никогда не смешаются (по поверью – кровь не сольётся) с потомками условно «великих» родов, т.е. род абыла не будет равным в других родах сарыбагышей. Вот почему главные кандидаты на пост президента в 1990 г. считали кандидатуру А. Акаева слабой и компромиссной. Они тем самым временно откладывали состязание за высшую власть между собой, считая себя «естественными» претендентами на позицию «хана» независимого Кыргызстана.

При вмешательстве жены президента Акаева, происходившей из таласских кланов, Майрам Акаевой к власти пришли следующие региональные элиты, между которыми поддерживался баланс за счёт постоянной ротации кадров на высших управленческих и руководящих постах: чуйско-кеминские, таласские, южные, нарынские.

В 2005 г. южный К. Бакиев сменил А. Акаева. При нём была сделана попытка согласования интересов чуйских и южных кланов.

С приходом к власти в 2010-2011 гг. Алмазбека Атамбаева, несмотря на официально объявленную борьбу с семейно-клановой системой, в кадровой политике неукоснительно следовали принципу баланса представительства региональных элит. Поскольку президент Атамбаев считался представителем северных кланов (хотя это неоднозначно), наличие премьер-министров из северных объединений (Темир Сариев, Омурбек Бабанов) не создавало баланса. Хотя при этом спикером парламента оставался «южный» Асылбек Жээнбеков (брат нынешнего президента). В итоге после ряда коллизий на позицию премьера пришёл Сооронбай Жээнбеков, выходец из южной Кара-Кульджи. В дальнейшем, став президентом, С. Жээнбеков поставил премьером представителя севера нарынца Мухаммедкалыя Абылгазиева.

Итак, при устройстве власти и функционировании политической системы в Кыргызстане следует всегда учитывать три уровня (критерия) кадрового отбора:

регион происхождения – северный клан или южный. На практике это важное деление, которое влияет на карьерное продвижение весьма значительно;

«племенная» принадлежность – правое и левое крылья, объединение ичкилик. Хотя эта градация становится всё более условной и поддерживается больше знатоками санжыры (исторического родо-племенного устройства кыргызов), но в принятии решений и продвижении кандидатов на посты нет-нет, а проявляет себя;

клан или владетельная семья.

В последнее время важным становится т.н. домен. Последний фиксирует круг людей с относительной общностью судьбы, складываясь из друзей-знакомых по совместной учёбе и дальнейшей совместной работе. Причём поддержка друг друга не по деловым качествам, а по принадлежности к «своему» кругу становится важнейшей чертой такого объединения.

Существует определенное распределение власти среди самих региональных политических элит. На него влияют три фактора:

- традиционная система родовых иерархий в регионе;

- политическая история тех или иных элитных групп данного региона;

- уровень экономического влияния и объём ресурсов, которые могут быть потрачены для укрепления региональной власти.

С учётом указанных трех уровней и трех факторов, влияющих на распределение власти, в современном политическом режиме Кыргызстана складывается правящая региональная элита. И здесь действует «железный закон» смены элиты, как только к власти приходят выходцы из другого региона. При этом прежние региональные элиты, не говоря уже о местных региональных субэлитах, могут чувствовать себя обделёнными.

Если же уходящий президент пребывает в иллюзиях, что можно «законным образом» передать власть и при этом сохранить своё влияние, то он рискует проиграть. Действовать будет закон смены региональных элит, а вовсе не документ, написанный конституционными совещаниями и формально провозглашённый Основным законом Кыргызстана. И в этом можно будет быстро убедиться, что и происходит прямо сейчас с экс-президентом Атамбаевым.

https://www.ritmeurasia.org/news--2018-11-06--zheleznyj-zakon-smeny-elit-diktuet-v-kyrgyzstane-regionalnyj-faktor-39417

[koyonbaatyr]

«Железный закон» смены элит диктует в Кыргызстане региональный фактор

06.11.2018 15:02      Политика

Учёт регионального аспекта политического устройства Кыргызстана, особенно в системе государственного управления, является важным фактором обеспечения стабильности политической системы.

Сначала немного истории. В послевоенные годы Киргизскую ССР возглавил представитель «ичкилик» – южного объединения нескольких племён и родов – Исхак Раззаков. Его на посту первого секретаря ЦК Компартии Киргизии сменил представитель северного (нарынского) рода «сарыбагыш» Турдакун Усубалиев. После него руководить республикой был назначен вновь «ичкиликовец» Абсамат Масалиев.

То, что первым президентом Кыргызстана в 1990 г. стал «сарыбагышовец» Аскар Акаев, можно отчасти считать продолжением московской кадровой политики – в свете появившихся позже публикаций о том, какую роль в этом сыграл КГБ СССР. Ну а приход к власти нового «ичкиликца» Курманбека Бакиева можно отнести к историческому реваншу. Затем в качестве исключения на короткое время пришла представительница рода «саруу», который корнями уходит в Аксыйский район юга страны, Роза Отунбаева, её сменил опять же «ичкиликовец» (по происхождению деда) и северянин по современной идентификации Алмазбек Атамбаев.

Приход к власти временного президента Р. Отунбаевой и ныне экс-президента А. Атамбаева стал проявлением чего-то необычного: представляя вроде как северян, эти политики считаются выходцами из родов, которые исторически относятся к южанам-ичкиликовцам. Переменное сочетание во власти представителей родов демонстрирует, что все время борьба шла между крупными родами «ичкилик» и «сарыбагыш», и только иногда после переговоров страну возглавляли представители других родов.

Более полувека идет долгая игра родов в перераспределение между ними власти. В 1961 г. с приходом на пост первого секретаря ЦК Компартии Киргизии Турдакуна Усубалиева произошло «объединение кланов Нарына («сарыбагыш», к которым принадлежал Т. Усубалиев) и Чуйской области. Кланы Иссык-Куля, Таласа, Нарына, но только не сарыбагышы, не могли продвигаться на уровень центральной власти. Жёсткий контроль был установлен за региональными элитами в Ошской области, которая тогда объединяла весь юг Кыргызстана.

С 1983 г., когда почудились перемены в Москве и во всей большой стране, началась схватка кланов Чуйской и Нарынской областей. Лидерами «нарынцев» выступали семьи Айтбаевых, Молдобаевых, Акималиевых, Садыбакасовых и др. Тогда же произошёл раскол и противостояние внутри сарыбагышей, разделённых на нарынских и чуйских.

К чуйским сарыбагыши относился Султан Ибраимов – председатель Совмина Киргизской ССР. В декабре 1981 г. он стал жертвой убийства, и хотя последнее своими обстоятельствами смахивает на бытовое, на самом деле оно было скорее политическим: Москва стала рассматривать кандидатуру С. Ибраимова на смену тогдашнему первому секретарю ЦК республиканской парторганизации, а это несло угрозу сложившейся конфигурации власти. Поэтому ветер перемен приняли в свои «паруса» Арстанбек Дуйшеев – председатель Президиума Верховного Совета республики и другие. Они пытались проводить свою политическую линию с целью оттеснения Т. Усубалиева и его клановой системы от власти. Их помощниками стали представители чуйского племени солто – Темирбек Кошоев, Кенеш Кулматов, Апас Жумагулов и другие.

Перед завершением эпохи Усубалиева (он руководил республикой 24 года) секретарь ЦК Компартии Киргизии Кенеш Кулматов был приглашён на работу в ЦК КПСС. Так обычно начиналась подготовка возможной смены руководителя республики. Однако в 1984 году Т. Усубалиев, опиравшийся на Генерального секретаря ЦК КПСС К.У. Черненко, с которым вместе учился в партшколе, блокировал эту возможность. Одновременно на его супругу Кулматову Сакен, бывшую последовательно генеральным прокурором и председателем Верховного суда Киргизской ССР, открыли уголовное дело. Однако вскоре сокурсник Сакен Кулматовой по юрфаку МГУ Михаил Горбачев, встав на высший пост в стране, оказал поддержку К. Кулматову. Правда, последний первым секретарём ЦК КП Киргизии так и не стал, будучи переведен на дипломатическую работу. Вместо Т. Усубалиева этот пост занял друг Кулматова Апсамат Масалиев, руководивший до того Иссык-Кульским обкомом партии, представитель южной группы ичкиликов. Чтобы уравновесить пришедших к власти ичкиликов, председателем Совмина республики назначили Апаса Жумагулова, представителя чуйского племени солто.

Во времена А. Масалиева противостояние проходило между двумя кланами – «проусубалиевскими» сарыбагышами и «промасалиевскими» кыпчаками (ичкиликами). А. Масалиеву в Москве оказывал поддержку К. Кулматов. Одновременно укрепили свои позиции чуйские кланы и их представители Апас Жумагулов и Медеткан Шеримкулов (секретарь ЦК КП Киргизии). В сложной ситуации весной 1990 г. А. Масалиев упустил своё время стать президентом, к тому же его позиции были подорваны ошскими кровавыми столкновениями июня 1990 г.

В ситуации борьбы А. Жумагулова и М. Шеримкулова за пост президента они вдвоём решили отложить столкновение за высший пост, допустив временную, как казалось, победу «слабого» кандидата. Аскар Акаев был т.н. «абыла» из рода сарыбагышей. Дело в том, что внутри сарыбагышей и солто в роду абыла есть маленький род под названием «жетикул» («семь рабов»), собранный из попавших в своё время в плен к ойрот-джунгарам (калмыкам) во времена бесконечной войны с ними ещё в XVIII веке.

Из представителей власти к этому роду принадлежит не только Аскар Акаев, в замужестве в него вошла, например, Чолпон Баекова (при Акаеве – глава Верховного Суда, депутат парламента). К абыла относятся род жоочалыш (Темир Сариев, премьер-министр в 2015-2016 гг.) и род когой (Феликс Кулов, премьер-министр в 2005-2007 гг.). По правилам кланового устройства, называемым кыргызчылык, А.Акаев, Т. Сариев и Ф. Кулов никогда не смешаются (по поверью – кровь не сольётся) с потомками условно «великих» родов, т.е. род абыла не будет равным в других родах сарыбагышей. Вот почему главные кандидаты на пост президента в 1990 г. считали кандидатуру А. Акаева слабой и компромиссной. Они тем самым временно откладывали состязание за высшую власть между собой, считая себя «естественными» претендентами на позицию «хана» независимого Кыргызстана.

При вмешательстве жены президента Акаева, происходившей из таласских кланов, Майрам Акаевой к власти пришли следующие региональные элиты, между которыми поддерживался баланс за счёт постоянной ротации кадров на высших управленческих и руководящих постах: чуйско-кеминские, таласские, южные, нарынские.

В 2005 г. южный К. Бакиев сменил А. Акаева. При нём была сделана попытка согласования интересов чуйских и южных кланов.

С приходом к власти в 2010-2011 гг. Алмазбека Атамбаева, несмотря на официально объявленную борьбу с семейно-клановой системой, в кадровой политике неукоснительно следовали принципу баланса представительства региональных элит. Поскольку президент Атамбаев считался представителем северных кланов (хотя это неоднозначно), наличие премьер-министров из северных объединений (Темир Сариев, Омурбек Бабанов) не создавало баланса. Хотя при этом спикером парламента оставался «южный» Асылбек Жээнбеков (брат нынешнего президента). В итоге после ряда коллизий на позицию премьера пришёл Сооронбай Жээнбеков, выходец из южной Кара-Кульджи. В дальнейшем, став президентом, С. Жээнбеков поставил премьером представителя севера нарынца Мухаммедкалыя Абылгазиева.

Итак, при устройстве власти и функционировании политической системы в Кыргызстане следует всегда учитывать три уровня (критерия) кадрового отбора:

регион происхождения – северный клан или южный. На практике это важное деление, которое влияет на карьерное продвижение весьма значительно;

«племенная» принадлежность – правое и левое крылья, объединение ичкилик. Хотя эта градация становится всё более условной и поддерживается больше знатоками санжыры (исторического родо-племенного устройства кыргызов), но в принятии решений и продвижении кандидатов на посты нет-нет, а проявляет себя;

клан или владетельная семья.

В последнее время важным становится т.н. домен. Последний фиксирует круг людей с относительной общностью судьбы, складываясь из друзей-знакомых по совместной учёбе и дальнейшей совместной работе. Причём поддержка друг друга не по деловым качествам, а по принадлежности к «своему» кругу становится важнейшей чертой такого объединения.

Существует определенное распределение власти среди самих региональных политических элит. На него влияют три фактора:

- традиционная система родовых иерархий в регионе;

- политическая история тех или иных элитных групп данного региона;

- уровень экономического влияния и объём ресурсов, которые могут быть потрачены для укрепления региональной власти.

С учётом указанных трех уровней и трех факторов, влияющих на распределение власти, в современном политическом режиме Кыргызстана складывается правящая региональная элита. И здесь действует «железный закон» смены элиты, как только к власти приходят выходцы из другого региона. При этом прежние региональные элиты, не говоря уже о местных региональных субэлитах, могут чувствовать себя обделёнными.

Если же уходящий президент пребывает в иллюзиях, что можно «законным образом» передать власть и при этом сохранить своё влияние, то он рискует проиграть. Действовать будет закон смены региональных элит, а вовсе не документ, написанный конституционными совещаниями и формально провозглашённый Основным законом Кыргызстана. И в этом можно будет быстро убедиться, что и происходит прямо сейчас с экс-президентом Атамбаевым.

06.11.2018 15:02        Политика

http://stanradar.com/news/full/31722-zheleznyj-zakon-smeny-elit-diktuet-v-kyrgyzstane-regionalnyj-faktor.html?fbclid=IwAR07mTycULZKIPEAi3TPH-3FYAzZ9xlggC8gFsqcXnpaG7wYMjwYBQv9Dsc

[koyonbaatyr]

Павел Коган ГРОЗА

Косым, стремительным углом И ветром, режущим глаза, Переломившейся ветлой На землю падала гроза. И, громом возвестив весну, Она звенела по траве, С размаху вышибая дверь В стремительность и крутизну. И вниз. К обрыву. Под уклон. К воде. К беседке из надежд, Где столько вымокло одежд, Надежд и песен утекло. Далеко, может быть, в края, Где девушка живет моя. Но, сосен мирные ряды Высокой силой раскачав, Вдруг задохнулась и в кусты Упала выводком галчат. И люди вышли из квартир, Устало высохла трава. И снова тишь. И снова мир. Как равнодушье, как овал. Я с детства не любил овал! Я с детства угол рисовал!

20 января 1936

[koyonbaatyr]

Ороктон качкан оолак чычат

#макал

[koyonbaatyr]

Абдиламит МАТИСАКОВ: Далдалчынын Уулу

АҢГЕМЕ

Сөлпүк уулун жанына алып, Өсөр чал мал базары кызыган ченде келет. Эл сыңары жетелеген малы болсо бир жөн. Куру кол келип, куру кол кайтат. Базарга жете албай жатып, мал жетелегендерге оропара бак-бак унчукмай чалдын адаты.

— Токтуну нечеге алдың? Базар жөндүүбү? — Тааныбаган ооз учунан бирдеме демиш болуп өтөт. Чалды базар-учарда көрүп жүргөн жолун тосуп, жандыгын дагы бир көз соодадан өткөрмөккө туура тартат.

— Өсөр ака, базар көргөн адамсыз. Чамаңызда токтунун баасын канча дейсиз? — Чалдын жообу удаа чыгат.

— Эки жүз он. Ашык-кеми жок.

— Баракелде, баа үстүнөн чыкты! Пулун таап гана айттыңыз.

Өсөр чал суроосун жаңыртат.

— Андан көрө, базар жөндүүбү?

— Базарга мал шыкалып чыкты. Жандык жаныбар — пул. Күздө той көбөйөт эмеспи. Мүйүздүү мал да серап түштү. Бу сааркы соодадан кечигипсиз го?..

Өсөр чалга эки ооз сөз жетет. Арымын кере-кере шилтейт. «Базарды өткөзүп ийген экенбиз ээ». Кейиштүү башын чайкайт. Катарында аскелдек аткан сөлпүк уулу бар.

Соңунан күбүр-шыбыр сөз калат…

— Мусурман ээ-э, баласын бирдей ала жүрөт.

— Далдалчылык өзүнөн ашпагыр десе, аны да үйрөткүсү бар го…

— Өзү бармактайынан мал базарда чоңойгон имиш. Малды бир караш менен нак баасын бычып, салмак, илдетинен өйдө айтат. Канына сиңген кумардуу ишке айланса даба жок да…

— Далдалчылыкпы?

— Ии…

— Бекер сөз. Өсөр чал далдалчылыкты эрмек көрөт. Өз оозунан эшиткендер бар экен.

…Жетелеген малы жок, ээрчишкен ата-бала базарга шашат.

Кээде аны далдалчы деп чакырышат. Өөн көрбөйт. Кайра ага курсант. «Эрмек иш экен. Эки адамдын көңүлүн табыш чекене ишпи?…» — деп жарпы жазылып, эки ооз сөзүн айта жүрөт. Базарга каттабаган аны билеби. Кыйгачтап, ары тоотпогон таризде: «Адам ээй, беш, он сары чака үчүн саардан-кечке жаман-жакшы айтышып, сакалдуу башын кичик кылып не кылат. Тиричилиги өтпөй калса да ошо ишин койбойбу десең…» Өсөр чал ага окшогондордун чекесине чыйкан кылып минтип коёт. «Мынабу бокмурунду далдалчылык кылып, ширинкенеге[1] баккам».

Аттокуру терикпейт. Теригип эмне… Атасынын өнөрүн базар сайын көрөт. Катарлаша соода бычкан учурлары азбы… Томураңдап базар аралай жүрсө сурап калышчу. «Эй кимдин уулусуң? Атасынан адашып калган го». Аттокур ийменишти билбейт. «Өсөр чалдын» дечү. Кайра сурашат. «Кайсы чалдын?» Эми баланын сөзү түз. Эл айтканды айтат. «Өсөр далдалчынын!» Дароо таанышат. Баланын камээк жообуна, кирсиз дүйнөсүнө күлүп калышат. Мал базар Аттокурдун кызыгына айланды. Буркан-шаркан түшүп, атасы мал соодаласа анын тымызын кумары козголот. Балалык ышкысы өзүнөн-өзү күүгө келет. Мал ээси менен кардар көңүлү кайчы кеткенде нечен түйшөлүүдөн өтөт. Эки ниетти эбиз-жабыз келтирүү Аттокурдун оюнда барып турган тозок иш. Кез-кезде соода учу таптырбай буту талып, байымы түгөнгөндө атасынан четтей берет.

Базар күүлдөйт. Өсөр чал элди жирейт. Жаңы кардар, жаңы соода табыла берет.

— Бар береке, бар береке! — Өсөр чал мал ээсинин колун силкет.

— Жок, жок. — Мал ээси макул эмес. Кардар баа кошот.

— Бар береке. Чал экөөнүн ашташкан колун силкет. Калыс баа табылсачы. Кардар баа жаңыртат. Мал ээси баш чайкайт. Өсөр чал баа кошот.

— Бар береке! — Мал кармагандын чыдамы чарт жарылат.

— Береке тап! Бердим, бердим колумду коё бериңизчи, Өсөр аке! Бердим дебедимби.

Эки тарап далдалчыга акча санатат. Бул илгертен салт.

— Напма-нак. Кол алышып койгула! — дейт Өсөр чал. Кардар эми кежир мүнөз, жанынан тойгузуп ийе жаздаган мал ээсинин колун сыга кармайт.

— Бар береке! — Жаны ачыган тиги:

— Жакшы бак,— дейт оозу учунан. Чал күтпөйт. «Базардын барында үлгүрүп калайын» деп шашат. «Өсөр аке, каякка кетти. Куюн эле тоббо кылдым. Ширинкенесин албайбы…» Өсөр жаңы кардарды жанына алып мал көздөйт.

* * *

Аттокур базар аянтындагы дөңсөдөн атасын издейт. «Бир көр, эки көр, үч көр… он көр… Көрдүм!» Өсөр чал куйругу кучак келген айча бел кочкорду тооруп калг��н. Оң кашынан өйдө бармак басым калы бар адам элден кызганабы, кочкорун далдаалайт. Базар аралаган көпчүлүккө табылбай калды. Улам бири келип, алса-албаса да кочкордун белин басып, куйругун салмактап, тишин байкайт. Кочкордун бели ийилсе өзүнүн бели ийилгендей жилкини куруйт. Өсөр чалдын кочкорду тооруп калганында кеп бар эле. Мал көзгө тааныш. Ушул базардан көргөн. Качан?

Шеги күчөдү. «Эсиң менен куруп калгыр. Аа, эстедим, эстедим. Бу кочкорду ак-чабуулук бала сатпады беле. Соодасын өзүм бычкам. Көрбөйсүңбү, кайра базарга жетелептир…» Элдин көзүнчө кочкор ээсин беттен алды.

— Бу, Кадыр баатыр, сенин да алып сатарлык пейлиң бар беле!? Бул кочкорду үч базар мурда, «союшка жарайт, алып бериңиз» деп жабышканыңда соодалап бербедим беле. Эми изин суутпай базарга, садагасы кетейин, көпчүлүк алдына алып чыкканың кандай? Оо, бейнысап десе. Тарт нары…

Кадыр жеме сөзгө шашып калды. Кочкоруна эңкейимиш болуп, чулдур тилинде бирдеме демиш болот. Жалтаң карап, уяты бетин дуулдатат.

«Киши эмес го бу. Айтышсаң абийриң калабы… Бирөөнүн малы менен иши эмне экен. Тынч ширинкенесин чогулта бербейби, кысталак, дагы мал сүрүштүрүп коёт». — Баятан чоң соода күтүнгөн топ четинен жайыла берди. «Алып сатар, нысапсыз болсо, малынын мазеси болобу…» Далдалчыдан апси жеп ылажысы куруган Кадыр кочкорун жетеледи. Дарбазага жеткизбей базарком жолун тосту. Ызага муунган неме кепке такаат кылгысы жок.

— Соодасы болгон жок. Сатылбады деп атам!..

Базарком буга болгон жок. Кочкордун жибине асылып, бура бастырбады.

— Саттыңбы, алдыңбы ишибиз жок. Мал базар аянтында турду. Теңгесин таштай чык. —Колтугуна балдак кыскан, энделек баш базарком чек кыркканга уста. Базардын туш-тушунан мал кирет. Бут коёрго жер калбай барат. Базардын билгенге өз күүсү бар…

— Өсөр аке! Өсөр акем каякта жүрөт. Ким көрдү? Эй бала, түш бери дөбөдөн. Атаң каякта жүрөт. Бас, таап кел! — Карала май, чеке зымы чыгып, тегерек айваны эптемей болгон тор калпакчан неме Аттокурду атасын каратканы жиберди. Өзү козу ээрчиткен койду оромоттой калды.

— Чакырып атат. — Бала атасын жеңден тартат. Чал тумшугун улам чүйрүп, куйругу чымын-чиркей жазгаган өгүздү көз соодадан өткөрүп турган. Уулунан «ким» деп сурабайт. Үндөбөй соңунан басат. Жигит утурлап алды.

— Ака, келиниңиз козулуу кой алсак дегенде эки көзү төрт. Бүгүн да какшап калган. Өзүм көр соода, базардын өйдө-ылдыйы менен ишим жок нерсемин. Көңүлүңүзгө туура келсе, шу койду козусу менен содалап бериңиз.

Козулуу кой деп ак эткенден так этсе, зайбы тукумуна кызыгып, менчикке кошолу деген ою бар экен. Өсөр чал оюн улап, сөз козгоду.

— Сага жайдары койдон артыгы жок, үкөм. Бу койдун козусу далил экен. Күзгө жетпей энесине теңелет. Ала бер. Келин баладан кеп укпайсың. — Кой чалдын айтканынча бар эле. Баяраакта бул койду алыстан көрүп, өзүнчө чоттоп койгон. Жарашыгына карабай сары көйнөгүнө балык жоон кызыл, жылтырак галстук байланган, пекене бой жигит койдун жибин колуна орой, бир сөзүмдө турам дегенчелик келип-кеткендерге салкын тигилет. Зарыккандан улам базарга мал алып түшкөнү байкалат.

— Ашына, козулуу койго канча берелик. Ак сүйлөчү.

Чалдын жумшак мамилеси жигиттин көөнүн ачты. Дилинде нечен ирет кайталаган бааны айтканда далдалчы анын базарга камээктигин дароо биле койду.

— Эки жүз элүү де… — Өсөр чал сөздү кайталап алды да чакчасын сууруп алаканына насывай төктү. — Козулуу коюңду эки жүз сексен сомго алабыз.

Жигит энесин тегеренген козуну кармай калды.

— Пулуна чак мал экен. Кана, кардар турба, пулуңу сазда. — Тор калпакчан сөздү эки кылбайт. Кой жаңы ээсине ык албай турду. Адилет сооданын ызаатын кылып, эки тарап сөлкөбай сунду. Чал жок дебеди. Адыраңдап кой жетелеген жигитке акыл айтат.

— Козулуу кой береке, үкөм. Жакшы баксаң, корооңду толтурат. Дилинде болсо «бешенеси ачыктын соодасы да шыр жүрөт»,— деп койду.

*   *   *

Аттокур базарда атасынын бир да сөзүн жаза кетирбейт. Көргөнүн көңүлгө, укканын көкүрөккө түйүп калат. Мына, Өсөр чал колун жалап, сүзгүлөгөн кочкорду имерет. Азыр «кай жердин малы» деп сурайт. «Кара-Таш жайлоосунда жүргөн» деди мал ээси. Өсөр чал токтогон жерде көпчүлүк да токтойт. Далдалчынын сөзү — алардын сөзү.

— Кочкорго канча сурайсың? — Өсөрдүн суроосуна тегерек кулак түрөт.

— Үч…

— Үч жүз де! — Далдалчы мал ээсинин сөзүн тууралайт.

— Мал алчуулар барбы?! — Көпчүлүк жайыла берди. Сүкүт салып бир ууч адам калды.

— Акыры, мал алганы келгенсиңерби? Же тамашагабы? — Сөздү бүтүрбөй эски солдат көйнөгүнүн сыртынан ничке жип байлаган адам топтон суурулду.

— Союшка мал көздөсөм түзүгүрөөгү көрүнбөйт. Шу кочкор жарайбы деп өзүм да кылчаңдап тургам. Өсөр аке, көздүү адам элеңиз…

— Тайсалдаба,— деди Өсөр чал,— союшка куп жарайт.

— Эки жүз алтымышка болсо ынадым… — Ал айтаарын айтып, кочкордун ээсин демите карады. Топ далдалчынын оозун тиктейт. Далдалчы сөз жиреди.

— Эки жүз жетимиш беш! Бар де! Бар береке! — Малдын ээси тоң моюн. «Береке тапка» көнбөйт. Бири баага ыраазы, бири нааразы. Өсөр чалдын кулагына базар күү чалат. Төбөдөн күн сызгырат. Төбөдөн буу көтөрүлөт. Чалдын үнү шаңкып чыгат. Далай сооданын ажаатын ачып, жолдуу чыккан далдалчы түк шашпайт. Баа үстүнө баа кошот.

— Бу соода имне болуп калыптыр. Кана бар де! Эки жүз сексен беш. Бар де! Кочкордун пулу ошончо болор, куп де! — Тажик топусу желкесине түшкөн кодогой бой неме ушул сөздү күткөндөй ашташкан колдорду «бар береке!» деп силкти да, кочкордун жибин чечти. Жанатан бери суу уртап алгандай лам деп ооз ачпаган неменин сөзүн көрүп ал. Жаагы тынбайт. «Нанды канча берсең жей берет. Жемге сугалак. Канааты жок». «Үркөт окшойт?» «Кезүүгө кошулбай, өзүнчө багылган мал ошол да». Кочкор суктангыдай бар эле. Бели түз. Баскан сайын куйругун чайпайт.

— Пулду эсептеп бериңиз. — Далдалчы беш бармагын тилине жанып, акча санайт.

— Толук. Өзүңөр да тактап алгыла. Мындай иште этият болгон жакшы. — Кодогой неме акчаны төш чөнтөгүнө салып, измелик[2] менен төөнөп койду. Анан улам ойкуштап, кетенчиктеген кочкорду куйругунан түрттү. «Бар жаныбар, керегине жарап бер. Бар жаныбар…» Далдалчы күтмөк беле. Бая эле базарга суңгуган…

*   *   *

Аттокур дагы эле базардагы дөңсөөдө отурат. Чарчаса ушул жерге келет. Базар күүлдөйт. Эл кымгуут. Алма ыргытсаң жерге түшпөйт. Бери четте ак чач кемпир токол эчкисинен көз албай наймаңдап нан чайнайт. Көңүлү келсе нандан сындырып эчкиге тутат. Улагы оюн салып, саал алыстады «чү-чүлөп» жизибайраны чыгат. Тумшугун обого созуп мөкүргөн бука сатылды окшойт. Жоон топ кошо сүрүлдү.

Чалдын шашке болгону менен иши барбы. «Өсөр аке, козу керек», «мага бычмал…» «жөндүүрөөк соолук болсо, караштырып бериңиз». Жолун тооруп, кошо жүргөндөрдүн биринин да көңүлүн калтырбайт. Айтканы айткан жерде табылса, эл төбөсүнө көтөрбөгөндө ким көтөрөт. Эл арасы суюла баштаганда Аттокуру эсине түшөт. Күндөн көзүн калкалай дөбөдөгү уулуна кол булгайт. Бала тызылдап келет.

— Кетебизби!?. Курсагым ачты. Элдин баары кетишти го…

— Кызыгың тез эле тарадыбы? — Чал баланын чачынан жыттап койду. Ал эртеден берки чарчоосун кандыргандай болду. — Аттокур, бери карачы, мынабу бөкчөңдөгөн чалды көрдүңбү. Ии, кой жетелеген. Бу бечара келерки базарда келип убара чекпесин. Малын сатышып берелик. — Коюн жетелеп, базардын тиги четине бир, бул четине бир чыккан бүкүрү чалды Аттокур эрте менен көргөн. Ага бирөө-жарым көңүл бурсачы. Баары эле айланып өтөт. Малыңды көрмөмүшкө салса, мукураганың ошо да. Ысык аптапта адебин жеген чал араң ыргалат. Кой катуу булкунса эле дарманы качкан колдон зуу суурулгудай.

— Садагасы кетейин, элди кут басып, мал көбөйгөн маал. Мал алса, тандап алат. Чалдын кою түзүк эле. Аңдашпаса бекер да. — Ата-бала чалга жакын келди. — Бу койду дурус баккан эмессиз го?.. — Өсөр адатынча калпагын желке тушка жылдыра берип үн катты. Чал үндөгөн жок. Кулагы катуу экен. Кою өзүнө окшоп, жоош тынч турду. Чалдын кулагына: — Келген баасына сатып жиберели! — деп кыйкыра сүйлөдү. Укту окшойт, жүзүнө кызыл жүгүрдү. Доошу каргылдана эртеден бери биринчи сүйлөгөнү ушу окшойт.

— Малды көздөгөн бирөө-жарым болбосо ушул экен. Кемпир экөөбүз өзүбүз менен өзүбүз. Мал караш кайда? Армиядагы баланын келер маалы. Союш камдап турбасак деп, кемпир түшкүр, тынч жаткызбайт. Бу кара жолтойду сатып, кийинки базар семиз козу карасамбы дегем. Соода сааты кетенчиктеп… — Бели эңкейиңки, үлдүрөп сүйлөгөн чал Аттокурга жомоктон чыга калгандай сезилди.

— Коюн сатып берчи. — Бала атасын жеңден тартат.

— Шүк тур, сатабыз. — Кокустан эле Өсөр далдалчы заңкылдап кирди. — Оо, калайык, жайдары кой алчууңар барбы?! — Анын үнү базардагы толкуган калың элдин көңүлүн бурду. Койду ортого жетелеп чыкты.

— Бу кой союшка да жарайт. Менчикке кошуп, жылда төлүн алам дечүлөр болсо андан саз. — Бүкүрү чал сөздү эшитип турду. Эмне демек эле «бул туура айтат» дегенчелик көпчүлүккө баш ийкейт. «Сатам деп жетеледим да. Базарга мал көп түшөрүн кайдан билдим. Сатам деп жетелегемин да…» Анын кургак эриндери бир сөздү улам кайталайт.

— Коюн сатып берчи… — Бала атасын жеңден булкат.

— Шүк тур дейм. Бала деген баладай эле болсо…— Өсөр чал көпчүлүктүн оюн окуйт. «Далдалчы чалдын коюна мынча эмне имерчиктеп калган?..» Далдалчы сөздү кайра алды.

— Багуусунан аз-маз өксүтүп койгон. Көздүү адамдын колуна тийсе барбы, төөдөй кылып бакмак, не дейсиңер? — Анын кеби «араңарда алчуулар барбы?» деген сөздү камтый чыккан. Тургандар үндөшпөйт. Чалдын ыраңындагы кызыл аз-аздан жоголуп баратканын зирек бала байкады. Ушул кез ал көп акча кармагысы келди. Адам жүзүнөн жарашыктуу, жакшылык жышаанын өчүргүсү келбеди. Айла жок. Кыялга салып, байбача болгонуң бекер да…

— Өсөр ака, бакса болгудайбы, илдети бардай көрүнөт да. — Эңкейе койдун чатына кол созгон адам өйдө болду. — Желини да билинбейт.

— Тоо малы илдеттен сырткары. Багуусу жарашса мал деген семирет. Ала турган болсоң ыргылжың болбо, ашына. Адашпайсың, кана, колуңду берчи. Далдалчы кардардын күрөктөй шадылуу колуна чалдын арык, сөлү качкан колун кошту.

— Соода бир сөз менен бүткүдөй болсун, мамаданичиликти жактырбайм,— деди аларман. Чалдын көзү балбылдай түштү. Ал далдалчыга сөз оодарды.

— Базар башы Өсөр не десе ошо. Айтканын эки кылбайм. Экөөбүзгө тең калыс адам. — Кардар ынагандай. Жандыктын баасын бир караш менен бычкан неме ойлонот беле. Болгонун-болгондой айтты.

— Жүз алтымыш. Азайткан да, көбөйткөн да жокмун. Бар дегиле, береке тапкыла! — Сооданын ажааты бир сөз менен бүттү. Аттокур чалдан бешбетер сүйүнүнүчүн жашыра албай ордунда тегеренет. Тигилер акча санап жатканда чал коюнан көз албады. Моюнундагы жибин чечти да белине ороп алды. Жамажайына кол салып, шилекейин колтугуна сүрттү. Күбүрөнүп, бата кылды. Чалдын сунганын Өсөр алган жок. Анын ордуна:

— Базарга келип туруңуз. Бул жерде күчүңүзгө-күч кошулат,— деди. Жооп ордуна тиги Аттокурга баш ийкеди.

— Уулуңбу? Базарга ээрчип көнгөн го. Жакшы кыласың. Эл көрсүн…— деди. Чал балага жылдыздуу көрүндү.

*   *   *

— Зериктиңби уулум? — Өсөр базардан кайткан жолдо боорукер сурап коёт. — Суусадыңбы? Азыр дарбыз жейбиз. Баягыдай… — Аттокур «баягыдайды» билет. Чоң дарбызды экиге бөлүп «кесе» кылып жешет. Салкын чайканада суусун кандырып, анан базар аралашат. Сооданы ата-бала китеп дүкөндөн баштайт. Дүкөнгө баш бакканда Өсөр чал өзүн мал базарда жүргөндөй сезет. Сатуучу кыздарга доош кылат.

— Жакшыбы, кыздарым, жаңы китеп түштүбү? Өткөн базар алган китебиңерди окуп түгөттүк. Кана, уулум, карап чыкчы. — Аттокур кыргыз китептер бурчу тарапка шуңгуйт.

Кыздар чалга узакка күлүп жүрүштү. Такай кирип жүргөнгө кийин көнүп кетишти. Эми дүкөндүн сыйлуу адамы. Ызааттап тосуп, узатышат.

— Сиздерге китеп түтпөйт окшойт,— деди дайыма китеп окуп отурчу кыз,— келип-кеткениңерден бир апта өтө элек. Экөөлөп окуйт окшойсуңар. — Чал карс-карс күлөт.

— Кайдан, кызым биз тамга тааныгандан кеч калбадыкпы. Бала окуйт, мен угам. Экөөбүзгө тең кызык. Китептин да кумары болот турбайбы. Ылаажы жок… — Сатуучу «жаңы китептер бар» дегиче колтугуна китеп кыскан Аттокур чыгат. Өсөр чал чыйбаркыт шымынан капчык сууруйт.

— Санагылачы канча болот экен. «Курманбектен! (эпосту айтып жатат) дарек жокпу?.. — Чот каккан кыз баш чайкайт…

*   *   *

Аттокур китеп көрсө, кыя өтпөйт. Мектепте да намыскөй. Үйдө болсо, сабагын бышыктамайын колуна китеп албайт. Өзү шар окуйт. Кыраатына салып, үнүн артисттердикине да окшоштура кетет. Мунусу Өсөр чалга майдай жагат.

— Муну, муну кара, бок мурундун кыйынсынганын. Көөнү тутса түзүк эле… — дегенде Аттокур кыраатынан мүдүрүлөт.

— Жөн уксаңыз, ата. Антсеңиз ичимден окуйм,— деп кыңырылат.

— Ой-ой палваным, мактап койсо мардайып коркутканын… Ботобайдын сары кызы сенден шар окуйт деп угам. — Бирөө оозун тырмагансып Өсөр чал ушул сөздү айтып ийет. Аттокур лык дей түшөт. Эр болсоң таарынычын жазып ал. Ботобайдын кызы Зыйнат баланын атаандашы. Сабакта бири жооп берсе, экинчиси кол көтөрөт. Бири «беш» алса, экинчиси да… Төртүнчү класста мектептин Ардак тактасында экөөнүн тең сүрөтү илинди. Аттокурдун сүрөтү бир сөөм ылдый. Жыл башында анын сүрөтү өйдөдө эле. Балалык намыскөйлүктү кара. Зыйнат үйүнө ыйлап келет. «Аттокурдан эмнем кем, сүрөтүмдү ылдыйга илишиптир. Анын колу калтырак. Сүрөт сабагынан «үчү» бар»… Ботобай мектепке бастырып келип, кызынын сүрөтүн өйдөгө илдирип кеткенин укканда Өсөр чал санын чаап ыкшый күлгөн.

— Ой, мусурман ой, жаш баладан бетер иш кылганын. Балдардын кимиси кыйын, кимиси чабал окуткандары билет да. Тактайга илинди, анын өйдө-ылдыйы болот бекен, пендебиз да… — деп Аттокурун далыга таптаган. — Мактаган кызды тойдон көрөбүз. Дайыма эле кызына өйдөдөн орун берип турмак беле.

Ал окуянын эстен чыкканы качан…

*   *   *

Ата эрте ойгонот. Баласынын кулагына аста шыбырайт:

— Китеп базарга барасыңбы?

Баланын көзү умачтай ачылат.

— Азыр турам.

Турат. Термостогу чайдан бир чыны ичип, сындырым нанды кармап, атасынын соңунан түшөт. Таң жаңыдан сөгүлүп келаткан болот.

Өсөр чал бул жолу да базарда чабалекейдей кайкып жүрдү. Кармаган соодасын шыр бүтүрөт. Өзүнөн-өзү көңүлү ачылат. Жүз таанышына кол берип, жүзү менен сурашып кобур-собур. Бейбазар күндөрү да ага малдын жаңы түшкөн корголу жыттана берет.

Көпчүлүктү жиреген чал серке кармаган Ботобайдын дал маңдайынан чыкты. Салам айтты. Шыр өтө бербей ак көңүлүн карматып, азил таштады.

— Серке кармаган неме көзүмө эле жылуу учурайт. Ким десем, Ботобай сен белең. Эчки жетелеп зарыл келдиби?.. — Жанындагы чыбык кармаган кызын көрүп, сөзүн көбөйтпөдү. Ботобай укмаксан. Ага кырын салат. Өсөр деле сүзүп өтө бермек. Серкенин кардары чыга калбаспы… Булардын мышык-чычкан мамилеси менен иши барбы…

— Өсөр ака, серке баасын бычып бериңиз,— деп сөз оодарды.

Кардар көңүлүнөн өтө албаган далдалчы буйдалды.

— Серкени саталык, Ботобай. Кардар көңүлү жарашса ушуга бер. — Мелтиреп кыйгачтаган неме корс.

— Сатпаганда имне, көрккө кармап турат дейсиңби. Бу бок жыттанган базарыңда мүнөт дагы тургум жок. — Какшыкчыл Ботобай Өсөргө сөз тийгизди. Ал бу жолу да кардар көңүлүн сыйлап, кычык сөз чубаганды туура көрбөдү. Чатак учун аттатып сөз салды. Ботобай чорт тийди.

— Жүз сексен. Сурай берсин…

Баа кымбат эле. Кардар аны кайдан билсин. Жаш. Чөнтөгүнө кол салды. Баага кайыл. Бер дегенди бергидей. Ушундай да көр соода болорбу. Базар көргөнбү. Тоорушпайбы?..

— Шашпа, уулум! — Өсөр акча сууруган жигиттин көкшүнүн суутту. — Баа кымбат. Серке картаң. Гөшү катык. Адыр чөбүндө жүргөн мал да. Жүзгө берсе алабыз. Андан бир тыйын ашты, ашыкча.

Ботобай түтөп кетти. Кардар колун суутканы аз келгенсип, малына акаарат келтирип жатса түтөбөгөндө… Чыңырып ийди.

— Эй бекерпоз, оозуңа карап сүйлө. Биринчи малды багып көр, түйшүгүн тартып көр. Анан базарда туруп баа бычкын. «Башы оорубагандын кудай менен ини жок» болуп… Гөшү катык дейт имиш. Муну кара!— Түнөргөн Ботобай тек койсо жакалашууга даяр. Далдалчы токтоо. Басса басып деле кетмек. Анткен жок.

— Сен көп эле алкына бербе. Серкеңди көргөндөр бааласын. Базардын көзүн көр дейсиңби. Көрүп-билип турат. Баага ынай бер. — Серкени алам деп күүлөнгөн кардар ортодогу кептен тайсалдай түштү. Серкенин мүйүзүнөн кармаламыш болот. Малдын асылын неден билерине башы маң. Малга аралашып өспөгөндүн кылаары ошол да.

— Өсөр ака айткан баага берсеңиз серкени жетелеп кетем,— дегенинен далдалчы Ботобайды колдон алган.

— Бар береке!

Тиги колун силкти:

— Турчу нары бакшы болбой. Сенсиз соодам жүрбөсө жүрбөй калсын. Баятан бери айтпаганды айтып, ак мокотуп бүттүң. Базарга ээлик кылгандан уялып да өлбөйт, кысталак. Ким алат, ким коёт анын насиби билет. Бар, ишиңди кыл. — Далдалчы терисине батпай кетти. Демейде мындай кеп укпаса. Алынып барып токтоду.

— Асылбай сүйлө, шалдаакы.[3] Имне, атыңды айры, изиңди ийри дедимби. Кардар үчүн гана калыс кебимди айттым. Кеп мал жөнүндө болуп атат. Начарды начар, жакшыны жакшы дейт. Мындан кийин базарга жарашкан мал жетелеп жүр. Жакшы айтканды билбеген кем акыл десе… — Өсөр чал бурула берип көзүнүн кыйыгын салып тарынычтуу тиктеген Зейнепти көрдү.

— Ата, кетели, жүрчү… Аттокур ушул жерде экен.

*   *   *

Зейнеп менен Аттокурдун эрегиши күчөдү. Бир күнү ал табарсыктай «тарс» жарылды. Чырдын башы жаратылыш үйрөнүү сабагынан чыкты. Ага Жалал агай себепчи деп айтуу кыйын. Ал үй жаныбарлары жөнүндө түшүнүк берип, окуучулардан суроо күтүп калган. Сөздү Зейнеп алды.

— Агай, митис кой базарда канча турат? — Мугалим күтпөгөн суроого анча маани бербей айылдыктарча корс жооп берген.

— Аны Аттокурдан сурагыла. Мал базарды жакшы билет. — Аттокурдун жүзү тамылжый түштү. Балдар-кыздар ага туш-туштан сөз ата башташты.

— Агай, ал мектепти бүтсө эле далдалчылык кылып, базарга кеткидей… — Зейнептин үнү чыңкылдайт. Өткөн жолку мал базардагы жаңжал көкүрөгүндө жүргөн окшойт, ага табылбай калды. Класс дуу күлөт.

— Аттокур козу-улактын соодасын ышкыртат экен…

— Атасына кардар издеп жүрүп үйрөнгөн да… Шакаба балдарга табылбай калды. Дуулдап кээси ата-энесинен укканын айтып, жарышат.

— Атасы «накта ширенканага баккан уулум» деп эркелетип жүрбөйбү… — Зейнептин күлкүсү Аттокурдун дене-боюна чалкан болуп чабылат. Кыжыбасы кайнап чыкты. IIIарт туруп:

— Калп! Ким айтат!— деп классты башына кийип, бакырып-бакырып ийди.

Аттокур мектеп менен айылды кошкон көпүрөдө турду. «Өтөрсүң, безери, катыгыңды бербесем элеби. Атамдан айланасыңбы, чыбыр бет». Зейнептин сепкил баскан жүзүнө итиркейи келет.

Кыздарды көпүрөгө чыгарбай тосо чыкты. Алар жайыла басып өтө берди. Аттокур өтчүсүн өткөрүп, Зейнепке маңдайлаш келди. Кулак түбүнө:

— Ким, ким!.. Мени далдалчылык кылып ким баккан. Дагы кайталачы, тилиңди сууруйм саргалдай азыткы. Сары чака чогултканыбызды качан көрдүң! — деп кыйкырды. Көз ирмебей чакчая караган Зейнепке колу көтөрүлбөдү. Сөздү кыз чымын чакканчалык көрбөдү. Шашпай туруп:

— Аны атаңдан барып сура. Намыскөй болуп калдыңбы? Базар-учарга чоппочоң туруп барып жүргөнүңдү баары эле көрүп жүрөт. Жолумдан чык, кыздар кетип калышты, — деди.

Нес болгон Аттокур көпүрө үстүндө селейди. Көөнүнө көк таштай тийген «далдалчынын уулу», «…атаңдан барып сура», «ширенкана» деген сөздөр дене боюна тикенектей сайылат. «Чын, атам элден ширенкана алат. Уялбайт. Эмне үчүн башкалар албайт. Ал аз келгенсип мени ширенканага баккам деп айтыштан да уялбайт. Атама баары бир. Далдалчы деген атка көнүп калган. Базарсыз тура албайт. Сунганды кайтарбайт. Менчи. Көрүнгөндүн баары шылдыңдайт. «Барбаңызчы, мал базарга. Балаңызды мыскылдап атышат» дейм. Уккусу келбесе «Мектепке өзүңүз барыңыз» деп кесе айтам».

Аттокур үйгө кантип жеткенин билбейт. Астана аттаганда атасы эчки пастекте маасысынын жамагы менен алышып отурган. Уулунун түнөргөн кабагы менен иши жок. «Мударис келдиңби?» деп эркелете көнгөн сөзүн айтты.

— Мени далдалчынын уулу дешет. Ширинкенеге баккан дешет. Уялып өлдүм. Мал базарга барбаңыз. Мазакташып атат. Ата, базарга экинчи барбаңызчы. Эмнебиз жетишпей атат… — Аттокур турган жеринде оозондоп коё берди. Чалдын ачык кабагы бейубак кабарга түнөрдү. Сууда жибиген кайышка шашпай шибеге саят. Баш көтөрбөй, дагы сөз күтөт. Өпкө-өпкөсүнө батпай солкулдаган уулуна корс бир тийди.

– Босогого отурбайт ээ, бырылдаган… Тур кийин. Жашабай жатып, баамыңар ошого жетип калдыбы… — Сагызга үлөгөн жипти илмек байлап учунан кайчы жедирди. Манжаларында майда калтырак пайда болду. Аттокур ый аралаш унчугат.

— Элдин балдарындай жүргүм келет. Сиз ар кимден ширинкене алганды коюңуз. Пенсия аласыз. Чөнтөгүңүз да куру эмес. Элге уят экен…

Чал жубалдызды жаза сайды. Бармак учунда мөлтүрөп кыпкызыл кан турду. Көңүл кыжаалатын билгизбей токтоо сүйлөдү.

_- Кой, эсиң менен бол, уулум. Көзүңдү жаштай бербе. Бир кем акыл айтса айтып койгондур да. Андан бир жериң кемип калдыбы. Ырас, атаң далдалчы. Эч кимге залалы жок. Сени ширинкенеге баккам деп тамаша кылам. Айтпасам, айтпай койдум да…

«Барбасам, барбай койдум да» — деди ички туйгусу да. Далдалчылык баланын шагын сындырат деп ойлогон эмес. Маасынын жамагын бүтпөй сыртка чыкты. Баланын ыйы көңүлүн эзип ийген. «Барбасам барбай койдум да…» Өзүнө-өзү убада кылды.

Өсөр чал базарга каттаганды кан буугандай токтотту. Жума намазында тааныштары учурайт. «Базарда көрүнбөй калдың да, Өсөр? Табың айнып жүрөбү?» — дешет. Жалган айтат беле. «Табым түзүк. Балдар чоңоюп калды.Намыз көрүп, далдалчылыкты жактырбай жүрүшөт. Анын үстүнө карып да калдык» — деп карс-карс күлөт…

Бүшүркөй караган карыялар Аттокурду көп токтотот.

— Кимдин уулусуң?

— Өсөрдүн, — дейт бала. Карыялар эстей албай кайра сурашат.

— Өсөр чалдын,— дейт кайра бала.

— Аа, Өсөр далдалчынын дебейсиңби бая эле,— деп жол улашат алар. Аттокурдун жүрөгү «зырп» деп алат…

А Өсөр чалдын түшүнө күн сайын мал базар кирет.

[1] Ширинкене – соода жүргүзгөндүгү үчүн берилүүчү акы.

[2] Измелик — төөнөгүч.

[3] Шалдаакы — сөзүнүн баш-аягын билбеген неме.

#http://ruhesh.kg/2018/06/08/abdilamit-matisakov-daldalchynyn-uulu-shedevr/

[koyonbaatyr]

Памятник Ленину в Ала-Буке. 

#https://ru.sputnik.kg/society/20160121/1021756995.html

[koyonbaatyr]

Эркалы Өскөналиев: ЭНЕ ТИЛ КАЙРЫКТАРЫ

(поэма)

Өмүр чиркин, өтпөй кантип турбасын, Көз сүзүлүп, көргө кирет бир башың. Бала-чакаң жоктоп сени ошондо, «Атакелеп!» кыргыздарча ыйласын!

Жандүйнөмдү жаркыраткан, агарткан, Жалгыз гана Кыргыз Тилге сыйынам. Жашоо-турмуш титиретип үшүтсө, Жалынына ушу тилдин жылынам.

Кыргыз Тилде кызык кепти сүйлөшсөм, Кыдыр даарып жолум шыдыр ачылат. Күн өрттөнүп, таш куйкалап турса да, Чаңкоом канып, суусаганым басылат.

Куу турмушуң кууратканда жүдөтүп, Кыргыз Тилим кол булгалап чакырат. Жашымды аарчып жаагым ылдый куюлган, Жарпым жазып, жардам берет батыраак!

Эне Тилим энекемдей үйрүлүп, Кут төгүлгөн дасторконун жайнатат. Куурап калган бутактарым гүлдөшүп, Мөлтүрөгөн мөмөлөрүн байлашат.

Кыялданып бак аралап баратсам, Куштар дагы кыргызча так сайрашат. Кыргыз көйнөк кийинишкен кыздардай, Кызгалдактар жан-жагымда жайнашат.

Тээтетиги жашыл дөңдө жайылган, Козу-улактар кыпкыргызча маарашат. Эх, досум ай! Эшектер да атургай, Өз тилинде айкырганды каалашат!

* * *

Кудуреттүү, кереметтүү, канаттуу, Кыргыз Тилдей тил жок жарык дүйнөдө. Кудай мени кыргыз кылып жараткан, Кыргыз Тилин мүмкүн эмес сүйбөөгө!

Кыргыз Тилдин кудуретин карачы, Кылымдарга кылчайып көр азыраак. Жаактуулар “Манас” айтып жатканда, Жамгыр төгүп жиберчү экен шатырап!

Улуу тилге Жер-Асман да багынып, Улуп бороон, уук-кереге качырап. Кар жаачу экен таңгалдырып жайында, Коломтодо от күйчү экен чатырап!

Билбейм башка кудуреттүү тилди мен, Кыргыз Тилге ийик сыяк ийрилем. Жылуу-жумшак сөз сүйлөшүп кыргыздар, Жыланды да чыгарышкан ийнинен!

Аталарым сөз сүйлөшүп олуттуу, Токтотушкан уруш-чабыш, согушту. Аксакалдар ак бата арнап сүйлөсө, Баласыздар балалуу да болушчу!

Айланайын Кыргыз Тилим күчүңдөн, Акынсынам сен бардыгың үчүн мен. Аталарым айбарлуу сөз агытып, Асманда учкан кушту жерге түшүргөн!

Тил жок биздин тилибизге теңешчү, Жүрөгүмдөй бул тил мага керектүү! Эй, Култегин! Жан дүйнөңдө жашаган, Кудай тили – Кыргыз Тили эмеспи!

Кереметтүү, кудуреттүү, сыйкырдуу, Укпаптырмын бөтөн дагы тил барын! Миң жыл бою комуз чертип, кыйкырып, Кыргыз Тилин келет даңктап ырдагым!

Жаздай сулуу, жай түнүндөй жылдыздуу, Эне Тилдей тил жок аалам койнунда. Көз сүзүлүп көргө башым киргиче, Кыргыз Тилин сүйүү парзы мойнумда!

Курсагынан түшкөндө эле энемдин, Сүтү аркылуу Эне Тилин эмгемин. Ошондуктан, «ата тил» деп атабай, Эң жогору баалайм Эне эмгегин!

Кыйшаңдашып Кыргыз Тилин чангандар, Энелерин сыйлабаган айбандар! Эмген сыяк орус катын эмчегин, Буруу тилге аргындашып алгандар!

Жүзү кыргыз, жүрөгү орус дөдөйлөр, Кыргыз Тилин дагы далай өгөйлөөр… Кыргыз Тилге кыянаттык кылышып, Кылыч шилтеп келишет чоң сөрөйлор!

Жаштар жайнайт дүнүйөгө кул болгон, Жашоо Мүдөө – жалаң Акча пул болгон. Маңкуртбектер, Маңкуртгүлдөр болгуча, Жакшы эмеспи жайыттагы уй болгон.

Ушулардын мээси иштесе кичине, Кыргыз Тили кирет эле түшүнө. Түндүктөрүн түшүрө чаап кыйратып, Түкүргүлө киргиздердин жүзүнө!

Депутаттар, министрлер, кыргызча, Тамтаңдашып чалды-куйду сүйлөшөт. Жарымы орусча сүйлөп жаткан сөздөрү, Жарылдашып эл-журтка акыл үйрөтөт.

Татынакай, сулуу тилди булгаган, Такайлардан жакшылык жок кыргызга. Таасын айтып так билдирип оюңду, Тайгаланбай, таза сүйлө кыргызча!

Орус тили – эл аралык тил дечи, Эне Тилди андан артык баалаймын. Англис тил – дүйнөлүк тил болсо да, Ала-Тоолук тилде бакыт-таалайым!

Кыргыз Тилин сүйбөгөндөр кыйшаңдап, Кыргызстанды сүйүп деле жарытпайт. Кыргыздар көп киргиздерге айланган, О, буларды даарыласаң айыкпайт!

Эне Тилин сүйбөгөндөр чынында, Элин-журтун сүйүп деле жарытпайт. «Маа демектен кыргыз эртең мал болсун!» Маңкурттардын кабыргасы кайышпайт.

Мамлекет башкарышып жаткандар, Мамлекет тилин сүйүп жарытпайт. Мамлекет тилин жактап, сүйгөндөр, Мамлекет саясатын аныктайт.

Мамлекет тилин жерип чангандар, Мекенин да мээнип сүйө алышпайт. Мээси таза мекенчилдер чыныгы, Мамлекет тилин жерип чанышпайт.

Кыргызстандын жер-суулары, а��асы, Кыргыздардын жан-канына барабар. Киши тургай мамлекет тилинде, Сүйлөп турсун тоолор жана талаалар!

Адам тургай сүйлөп турсун кыргызча, Ак калпакчан айыл-кыштак, калаалар. Бак-дарактар, жайма базар, дүкөндөр, Баары ушунун жан-канына барабар!

Бакылдашып Кыргыз Тилде сүйлөшсүн, Бала бакча, мектеп, окуу жайлары. Конок үйлөр, жолдор жана көчөлөр, Койчу баары, Кыргызстан аймагы!

Мекемелер жазып-сызсын кыргызча, Мээ чаңдатпай орус элдин тилинде. Кыйынсынбай чоочун тилде чулдурап, Кыргызча эле сүйлөчү эй, үйүңдө!

Өбүшсөңөр өбүшкүлө кыргызча, Сөгүшсөңөр мейли өзүңдүн тилиңде. Түн ичинде жарык төккөн чырактай, Эне Тилиң күйүп турсун дилиңде.

Уккула эй, уйкудагы кыргыздар, Уул-кызыңа канат тагып күүлөткүн! Узун акыл тилеп бала-чакаңа, Улуу Кыргыз Тилин таасын үйрөткүн!

Узап кеткен кылымдарга кылчайып, Улуу Ырыбыз бардыгына шерденем. Кыргыз Тилин билип деле кыйратпайт, Өмүрүндө «Манасты» ачып көрбөгөн!

Аталарым сөз учуруп дембе-дем, Асмандагы жылдыздарды сермеген. Арабызда айланбаштар көбөйдү, Атан төөдөй сөзгө маани бербеген!

Күмүш ээк карыялар калган жок, Улуу Сөзгө уккандарды уюткан. Ой чубасам, бирок, менде арман жок, Ошол Отко жүрөгүмдү жылыткам!

Кыргыз-Ата тилин жакшы билбесең, Какап-чакап, онтоп, араң сүйлөсөң. Кыргыз элге чыккынчылык кылганың, Кыргыз-Ата уулу эмессиң анда сен!

Эне Тилин жарытылуу билбесең, Элдир-селдир, эптеп-септеп сүйлөсөң. Кыргыз элге кыянаттык кылганың, Кыргыз-Эне кызы эмессиң анда сен!

Кыргыз Тилди сөөмөй кезеп тилдесең, Кыжырланып сөгүп-сагып, жиндесең. Кызыталак кызматыңа чиренбе, Ким болсоң да киши эмессиң, анда сен!

Эне тилди бузуп, булгап сүйлөсөң, Эл-Журтту ага каршы үгүттөп, үндөсөң. Кызсыңбы же эркексиңби баары бир, Кыргыз элдин душманысың, анда сен!

Бөтөн калктын көчүктөрүн жалаган бөлтүрүктөр чыгат экен арадан. Башка тилди кемсинтпеймин, а бирок, Басмырлаба өз тилиңди, садагам!

Орусия көзүн дале караган ооматтуулар тилибизди аяган жок кылайып! Мына ушу дөбөттөр, Кыргыз Тилди жаман аңга камаган!

Эне тилим үчүн далай ыйладым, Жүрөгүмдү жүз мертебе кыйнадым. Өрттү кечип, сууга түшө беремин, Өз тилиңе камчы үйрүбө, урганым!

Атаганат, татаал адам турмушу, Алмустактан[1], бир ташы кем дүйнө ушу! Кыргызстан кыр аша албай кыйраңдайт, Кыргыз Тилдин жанмайынча жылдызы!

Кыргызым ай, качан күйөт жылдызың, Кыргыз болбой баратышат, уул-кызың… Кайран тилге калкан болор калдайган, Кайып болду Түгөлбайың, Чынгызың.

Кыргыз үчүн кынсыз кылыч байланган, Кайтып келбейт Касымбеков Төлөгөн. Кыргыз болбой баратабыз кыйлабыз, Кыргыз болуп туулсак да энеден!

Гезит жана радио, теледен, Кыргыздар көп орус сөзүн элеген. Алибетте, бул учурда кубанам… А бирок да кыйрап уук-керегем,

Ушуларга жиним кайнайт кайрадан, Атка окшоймун чунаңдаган, тебеген. Эй, ушулар, душман болуп жатышат, Эне тилге жебелерин мээлеген!

Башканы кой, жазуучулар, акындар, журналисттер – тил дүйнөгө жакындар, Кыргыз Тилин кыйып, кыркып жатышат Кыйкырууга, бакырууга акым бар!

«Кыргызмын!» деп, эчен кейбир киргиздер, Эл ичинде басып жүрөт сырайып. Кыргыз эмес, орус эмес айбанга, Кайбирде мен, карап калам муңайып.

Бечаралар, тирүүгө окшош өлүктөр, Эне Тилин жактырышпайт кылайып. О, мен үчүн, булар эчак өлүшкөн, Жатышат эй, жалпайышып, тырайып!

Атаганат, татаал адам турмушу, Алмустактан, бир ташы кем дүйнө ушу! Кыргызстан кыр аша албай кыйраңдайт, Кыргыз Тилдин жанмайынча жылдызы!

* * *

Кыргыз злим, тазалагын дилиңди, Коркпой-үркпөй, коргой билгин тилиңди. Этегине акчабайдын жыгылбай, Эне Тилге арна, аппак сүйүүңдү!

Кыргыз Тили дүйнөдөгү кымбатың, Кыл чайнаган, кыйын чакта кыйбасың. Акча эмне?.. Бирде бар да, бирде жок, А Кыргыз Тил санаалашың, сырдашың!

Өмүр чиркин, өтпөй кантип турбасын, Көз сүзүлүп, көргө кирет бир башың! Бала-чакаң жоктоп сени ошондо, «Атакелеп!» кыргыздарча ыйласын!

Жашоо чиркин, өчпөй кантип турбасын, Жүрөк чарчап, жер жазданат бул башың! Уул-кыздарың, жоктоп сени ошондо, «Апакелеп!» кыргыздарча ыйласын!

Кыргызым ай, жууп-сыгып дилиңди, Кыйыктанбай, коргой билгин тилиңди. Кытмырлардын кылтагына илинбей, Кыргыз Тилге арна, аппак сүйүүңдү!

Жашоо-турмуш оңго-солго чимирди, Жалпайтышты кыргызым ай, гүлүңдү! Эртеңкисин улутуңдун ойлосоң, Эне тилге арна, жүрөк-жүлүндү!

Эне тилиң уйпаланды, бүлүндү, Төрдө эле, улагага сүрүлдү. Энекеңдей Эне тилиң эң ыйык, Ыза жутуп, ыйламсырап, күйүндү!

Акчабайдан алаңдабай, чочубай, Ар-намыстан айрылба элим, кокуй ай! Акбоз атка минип жолго чыгалы, Арык-торук эшегиңди токубай!

Акча, акча, абдан керек, бу дагы, Ансыз күйбөйт караңгы үйдүн чырагы. Курдаштар эй, курсакка эле баш ийбей, Жүрөктүн да сүйлөгөнүн угалы!

Укчу сөздү, Акыйкатка жанашчы, Узартпачы, учу-кыйырсыз талашты. Англис тил – аалам тили болсо да, Англисче айтам кантип «Манасты»?

Эл аралык тилдерге сен болушпа, Бакыт Кушу мынабу, Ата-Конушта! Орус тилин төмөнсүнтпөйм, а бирок, «Ой, булбулду» кантип ырдайм орусча?

Чет элдердин тилин жактап, жээликпе, Чебелектеп, телтеңдебе, терикпе. Кыргыз жаны кылдарында жашаган комуз чертип, ырдайм кантип немисче?

Чындыкты айтам, сөзүмдү көп бөлбөгүн, Чыйт түкүрүп, мени жаман көрбөгүн. Кана айтчы, корей элдин тилинде кантип толкуйм, Барпы акындын «Мөлмөлүн»?

Түркүм сырын караңгынын, жарыктын иликтедим, талдап, тандап, каныктым. Уккандарды жашытып, мен жапончо кантип төгөм, «Курманбегин» Калыктын?

Ак булуттай каалгыган Анара, Азын-оолак акыл сунам сага да. Кыргыз элдин жомокторун жобурап, Кытайча сен айта албайсың, балаңа!

Мидин менен Байдылданын ырларын миң мертебе окуп-чокуп, жыргагын. Эне тилиң эске түшүп ошондо, Эртели-кеч келип турат ырдагың!

* * *

Кыргыз Тилим үчүн күйөм, өрттөнөм, Аскадагы алгыр бүркүт көздөнөм. Орус тилин жек көрбөймүн, а бирок, Орус чалыш кыргыздарды жек көрөм!

Мейлиң талаш, үрбө бирок, канчыкча, Мээни чагып ажылдаба, айтышпа. Урпагына Улуу Кыргыз элинии, Улуу тил жок, Кыргыз тилден артыкча!

Кыргыз Тилим сен үшүсөң, муздаймын, Бир канаты жараланган куштаймын. Аргымагың менмин, сүрөп турбасаң, Атырылып, алга учуп чыкпаймын!

Ырга айлантып, кереметтүү тилимди, Өмүр бою созо берем үнүмдү. Өз тилимде жакшы ыр жаза албасам, Өрттөп мени, сапыргыла күлүмдү!

Жасалгалап көп тил менен дилиңди, Жакшы эмей, алган албан билимди. Ээрчип кетпей бирок, бөтөн тилдерди, Эне тилге тартуулагын, гүлүңдү!

Көзүм бардап, төгөрөккө үңүлдүм, Кесепети тийип орус тилиңдин Кемчонтойлор арабызда көбөйүп, Керемети кемиди Эне тилимдин!

Кыргыз Тили – Айжарыгы иңирдин, Күнжарыгы – илим менен билимдин. Кыргыз Тилин өркүндөтө албасак, Кызыктары сууй берет сүйүүңдүн!

Кызылдары өчүп калат гүлүңдүн, Кымыздыгы cooлуп калат бүрүңдүн. Кылымдарды кечип жашай берели, Кыргыз Тилин кымыз сыяк шимиргин!

Кыргыз Тилге чөгөлөгүн, бүгүлгүн, Кыз-келиндей таазым эткин, жүгүнгүн. Ырыс-кешик босогоңдон төргө өтүп, Ырахаты ысый берет сүйүүңдүн!

Кыргыз Тили аркылуу мол, тунукпуз, Кыргыз Тили таңшып турса, улутпуз. Кереметтүү тилибизди өксүтсөк, Келесообуз, сокур, дүлөй, дудукпуз!

Кыргыз Тили шаңшып турса ар кайдан, Кожомкулдай дөө балбанбыз, дардайган. Кордоп, зордоп, булгай берсе тилиңди, Кой-эчкиге айланабыз айдалган!

Кул болобуз чынжырланган, байланган, Күңбүз анда, күн чак түштө жайланган. Жорулардай, каргалардай жашайбыз, Жондо жаткан өлүү тарпты айланган!

Булганып да, бөксөрүп да, тонолуп, Тил байлыктан биз укмуштай кородук. Эй, кыргызым! Кыргыз Тилиң эмне үчүн, Билесиңби, баратканын жоголуп?

Бөтөн тилдин сөздөрүнө оронуп, койколоңдоп, короздонуп, боёнуп. Эй, кыргызым! Эне Тилиң таанылбай бара жатат, акырындап жоголуп.

Тил жоголсо, айрылабыз баарынан, Атка окшойбуз, бычып салган жаңыдан. Атаганат, соолуп, чирип бүтөбүз, Алмалардай күүлүп түшкөн шагынан!

Баарыңарды тил коргоого чакырам, Чыңырамын, өкүрөмүн, бакырам. Эгерде эртең, Эне тилим жоголсо, Уу ичемин, муунам же атынам!

Жок, жок болбойт!.. Эне Тилим өлбөсүн, Жамандыгын эки көзүм көрбөсүн! Жакшылыгын гана арнап элиме, Жаратканым, андай күндү бербесин!

Кыргыздар ай, жата бербей жашынып, Кабыландай чыксаң боло качырып. Кайран тилдин душмандары көбөйдү, Качанкыга жашайбыз эй, басынып!

Качанкыга жашайт тилим кордолуп, Келчи эмесе, келечекти ойлонуп… Тил душмандын тилин сууруп алалы, Тим койсок эй, жатышпайбы, чоң болуп!

Өлкөсүндө өгөйлөнүп өз тили, Өйдөсүнөт, өпкөлөнөт чет тили. Эгемен эл болгондугуң ушубу, Эне тилиң кемсинтилди, өксүдү!

Азаттыкты алгандыгың, ушубу! Жакалашып, тилибизди утуру, Төшкө түртүп, төмөнсүнтө беришсе, Төп сүйлөтпөй уул жана кызыңды,

Элейесиң, эртең өзүң түшүнбөй, Эжигейдей эзип ичи-тышыңды, Ушунчада тарткыла эй, тизгинди, Уруп салат Манас тилдин кусуру!

Эне тилге душман четтен келген жок, Эртегидей Маскөө буйрук берген жок. Кыргыз тилге кыргыздар жоо болушту, Күйөм, түтөйм, тышым жалын, ичим чок!

Жүзү кыргыз, жүрөгү орус дөдөйлөр, Жүз мертебе Эне тилди өгөйлөөр… Кыргыз тилге кыянаттык кылышып, Кылыч шилтеп жатышат, чоң сөрөйлөр!

Уул-кыздары Улуу Кыргыз элинин, Кыргыз болбой баратканга арданам. Эки кыргыз теке маңдай отуруп, Орусчалап сүйлөшкөнгө таң калам.

Кыргыздарга кыргыз акмак орусча акыл айтып жатса, кыжыр келтирет. Кылчактабай Орусия тарапка, Качан деги жашайбыз эй, элчилеп?

* * *

О, мекендеш! Биздин Кыргызстанда, Мамлекет тили – Кыргыз тили эмес. Мыйзамыбыз кагаз бойдон баягы, Мыйзамдарың өлүп жатат, тирүү эмес!

Жан-дүйнөмдү жаркыраткан, агарткан, Жалгыз гана Кыргыз тилге сыйынам. Жаратканга жалбаргандай жалбарып, Таазим этем, бүгүлөмүн, жыгылам!

Башка тил жок, тилибизге теңешчү, Башың сыяк бул тил сага керектүү! Эй, Мартеке! Жан-дүйнөңдө жашаган Машаяк тил – Кыргыз тили эмеспи!

Кылымдарды кезген диним – Кыргыз тил, Кыргыз жолун арууланткан, жылдыз тил! Жезди алтынга айландырган сулуулап, Жерди огунда чимирилткен, чындык тил!

Кыргыз тили – жан-канымда жашаган, Мен багынган, мен табынган Кудайым! Ушу Улуу Кудайыңа сыйынып, Улуу Кыргыз куунап жаша, ылайым!

О, элим ай! Уулуң менмин, муңайым, Уруксат эт, сөз дүйнөңө кулайын! Агар алтын, ак күмүштөн[2] асыл баа, Ата-Баба уламасын[3] угайын!

Тим жатпастан, Чоң Казатка чыгайын, Тил душмандын ичегисин чубайын! Манас-Ата тирүү арбагы жылоолоп, Улаңгайыр[4] тарых жолун улайын!

Көз жашымды Тилим үчүн сыгайын, Көккө учуп, жерге конуп турайын. Көз сүзүлүп, көргө башым киргиче, Кыргыз Тилге жүрөгүмдү сунайын!

2012-жыл

[1]Алмустак – Асман жаралган, жер каймактаган, эң байыркы учур.

[2] Агар алтын, ак күмүш – чылк алтын, накта күмүш.

[3] Улама – улама сөз, санжыра, тарых ж.б.

[4] Улаңгайыр – абалкы, байыркы.

#http://kmborboru.su/2018/05/21/erkaly-sk-naliev-ene-til-kajryktary/

[koyonbaatyr]

Көчүккө жеткенче көчүктөн өпкөнгө даяр

Эл сөзү

[koyonbaatyr]

Мастын түрлөрү: көтөртмө мас, жинди мас, чырлуу мас, уктама мас, жээликме мас, жөөлүмө мас, арамзаа мас.

https://oshakir.wordpress.com/2016/10/27/атактуулар-жөнүндө-алакандай-аңгеме/

[koyonbaatyr]

Байдылда Сарногоев "батальону" менен Дзержин бульварында алагүү болуп отурушса, бир койкойгон сулуу келин өтүп баратат дейт. Аны көрөөрү менен Жапар Чабалдаев "чарр" эте түшөт: "Айланайын Байдыке, ушуну бир ырга кошчу" дейт. Анда Байдыкең жанагы акжаркын аялды карап туруп: "Көгүчкөн төш турбайбы, Көндүрүш кыйын мындайды. Көңүлүн таап сурачы, Көбүбүз ойноп-жыргайлы. Тоодак төш неме турбайбы. Тойгузуш кыйын мындайды. Токтотуп алып сурачы, Тобубуз менен жыргайлы" деп ырдап жиберген экен.

[koyonbaatyr]

Коргол: "Төшүңө төшүм кайрасам, Төшөктө жатып жайрасам" "Өрдөктөй болгон мойнуңдан, Өлүп бир кетсем мейличи, Өлүгүм чыксын койнуңдан"

Барпы: "Боз уланды какшаткан, Болор-болбос башбаккан, Бөдөнө тумшук мамагың"

[koyonbaatyr]

Шашкан коток амга кирбейт, кирсе дагы жарып сикпейт

Эл сөзү

[koyonbaatyr]

Көттөшкөндөрдүн көңүлү калбайт

Эл сөзү

[koyonbaatyr]

«Кашкая күлүп, каш кагып

«Кайним» деп койсоң назданып.

Магдырай түштү тору айгыр,

Байталдын жалын жазданып...

                                              (Байдылда)