#Bwdistiaeth

[ioantalfryn]

Rhyddid Meddwl

Munud i Feddwl Tachwedd 24ain 2022

Yn ystod yr Eisteddfod Genedlaethol yn Nhregaron eleni prynais gopi ail law o Undodiaeth a Rhyddid Meddwl gan Y Parch. T. Oswald Williams.  Er efallai nad hwn ydy’r cyflwyniad hawsaf i’r Undodiaid mae’r thema o Ryddid Meddwl yng nghyd destun anghydffurfiaeth y Cymry yn un sy’n hanesyddol yn bwysig iawn i ni.  Byth ers y Diwygiad Protestannaidd (a chyn hynny, mor bell yn ôl â Phelagius, yn ôl rhai) dyn ni fel pobl wedi ceisio ymddihatru gam wrth gam o awdurdod eglwysig canolog, p’un ai’n bod ni’n sôn am Eglwys Rufain neu Eglwys Loegr.  

Y broblem gyda Rhyddid Meddwl, wrth gwrs, ydy unwaith i chi agor drws y gell dych chi ddim yn gallu rhagdybio i ba gyfeiriad y bydd y rhyddid hwnnw yn arwain pobl.  

Trwy arfer eu rhyddid meddwl daeth anghydffurfwyr Cymru i gasgliadau pur wahanol i’w gilydd, casgliadau a oedd yn y gorffennol, er efallai ddim cymaint heddiw, yn eu gyrru i ymwahanu’n enwadol, yn aml iawn ar sail manion diwinyddol, astrus.  

Yn ôl ystadegau diweddar Cymru ydy’r wlad fwyaf di-grefydd o fewn y Deyrnas Unedig. Pan gyhoeddir canlyniadau cyfrifiad 2021 mae’n bosib iawn y bydd yn dangos bod tua hanner neu fwy o boblogaeth Cymry wedi defnyddio’u rhyddid meddwl a dod i’r casgliad nad oes angen crefydd arnyn nhw bellach, neu o leiaf nad yw Cristnogaeth yn diwallu unrhyw ddyheadau ysbrydol a allai fod ganddyn nhw.  Y term Saesneg ar gyfer pobl felly ydy Nonverts.  

Er fy mod i fel ‘nonvert’ wedi gadael y gorlan Gristnogol ers tro dw i ddim yn credu fy mod i wedi troi fy nghefn ar y traddodiad anghydffurfiol Cymreig yn llwyr.  Yr hyn dw i wedi’i wneud, yn hytrach, ydy defnyddio fy rhyddid meddwl a dilyn y llwybr anghydffurfiol hwnnw i ben y daith, nes cyrraedd ei derfyn rhesymegol.

Diweddariad 29/11/2022

Mae’r ystadegau bellach wedi’u cyhoeddi ac yn nodi mai Cymru yw’r wlad leiaf crefyddol yn y Deyrnas Gyfunol o bell ffordd.  Cwympodd canran y rheiny yng Nghymru sy’n eu hystyried eu hunain yn Gristnogion o 57.6% i 43.6%.  Cynyddodd y ganran ddigrefydd o 32.1% i 46.5%.  Yng Nghymru a Lloegr gyda’i gilydd yr ystadegau oedd 46.2% (Cristnogion) a 37.2% (dim crefydd).  

https://static.ons.gov.uk/files/religion-england-and-wales-census-2021-welsh-full-bulletin.pdf

#Ioan Talfryn #taoistiaeth #Bwdistiaeth #crefydd #Popeth Cymraeg #cariad@iaith #darwin

[ioantalfryn]

Ymprydio’r Meddwl

Munud i Feddwl Tachwedd 17eg 2022

Mae ymprydio wedi dod yn rhywbeth ffasiynol iawn yn ddiweddar.  Ond does dim angen iddo fo fod yn farathon hir.  Yn ôl gwyddonwyr mae ymprydio am un awr ar bymtheg bob dydd yn galluogi’r corff i ddechrau ar broses o hunan iacháu ar lefel y celloedd.

Yn llyfr Chuang Tzu, un o ddau lyfr enwocaf Taoistiaieth, a ysgrifennwyd ddwy fil a hanner o flynyddoedd yn ôl, mae’r awdur yn adrodd sgwrs rhwng Yan Hui a Conffiwsiws.  

Mae Yan Hui eisiau mynd i deyrnas gyfagos i gywiro ymddygiad y brenin anystywallt yno ac yn datgan llawer iawn o ddamcaniaethau a rhagdybiaethau ynglŷn â sut y mae’n gobeithio gwneud hynny. Mae Conffiwsiws yn dinistrio’i strategaethau fesul un nes i Yan Hui, sydd wedi cyrraedd pen ei dennyn erbyn hynny’n holi – wel beth mae o’n ei awgrymu iddo’i wneud?  Ateb Conffiwsiws ydy  - cyn gwneud dim byd rhaid ymprydio’r meddwl.  

Roedd Chuang Tzu yn aml iawn yn rhoi geiriau yng ngheg ei gocyn hitio Conffiwsiws i hyrwyddo syniadau Taoistaidd. Roedd hynny fel petai awdur ffuglen gyfoes heddiw yn ysgrifennu nofel lle mae Boris Johnston yn annog trigolion Cymru yn daer i ymgyrchu o blaid annibyniaeth.  

Ond beth ydy ymprydio’r meddwl?  Yn syml ffordd o fyfyrio lle dych chi’n clirio’r meddwl o unrhyw ragfarnau, damcaniaethau, credoau a diffiniadau sy’n medru cymylu’ch golwg.  Eich nod, yn hytrach, ydy bod yn agored i brofi realiti fel ag y mae yn y modd mwyaf uniongyrchol posib.

Os oedd ymprydio’r meddwl yn cael ei weld gan Chuang Tzu fel rhywbeth angenrheidiol i’w wneud mewn oes lawer symlach, faint mwy yw’r angen heddiw a ninnau’n boddi mewn dilyw o ragfarnau ar-lein ar y cyfryngau cymdeithasol a’r we bedair awr ar hugain? Byddai ymwrthod â hyn oll am gyfnod bob dydd yn gymorth i ni i gyd deimlo’n ysgafnach ac yn arwain at eglurder meddyliol.  

#Ioan Talfryn #Taoistiaeth #Bwdistiaeth #Popeth Cymraeg #cariad@iaith

[ioantalfryn]

Dw i isio bod yn Sais

Y llyfr Catalan cyntaf i mi ei brynu erioed oedd La Revolta dels Animals sef addasiad o Animal Farm, George Orwell ar ffurf nofel graffig.  Fel y gwyddom mae’r llyfr yn alegori dychanol o sut y trodd arweinwyr y gwrthryfel yn erbyn gormes y Tsar yn ormeswyr eu hunain maes o law gan fradychu dyheadau’r werin bobl a oedd yn dyheu am gyfiawnder cymdeithasol.

Ysywaeth, dydy’r hyn a ddigwyddodd yn yr Undeb Sofietaidd - sef chwyldroadwyr gwleidyddool yn troi i mewn i fersiwn o’r union bobl yr oedden nhw’n ymladd yn eu herbyn - ddim yn unigryw.  Mae rhywbeth ynglŷn â phŵer a grym sydd yn medru llygru pobl er gwaethaf eu dyheadau dyrchafol cychwynnol.  Digwyddodd y llygru yn dilyn y Chwyldro Ffrengig, yn Tseina yn dilyn chwyldro Mao ac yn ystod fy mywyd i yn Nicaragua o dan aweinyddiaeth Daniel Ortega. 

Yn ystod yr wythdegau Nicaragua oedd un o achosion mwyaf eiconig y chwith ryngwladol, yn ffagl rhyddid yng nghyfandir De America, cyfandir a oedd wedi dioddef cymaint o achosion o orthrwm gwaedlyd gan yr asgell dde yno (gyda chefnogaeth frwd ac ymyrraeth filwrol yr Unol Daleithiau).  Roedd achos rhyddid pobloedd Nicaragua a gwledydd eraill Canolbarth a De America rhag gormes yn fater yr oeddwn i a’m gwraig wedi llwyr ymdaflu iddo fo yn ystod y cyfnod hwn gan gydweithio gyda llawer o Gymry eraill ar y pryd i godi ymwybyddiaeth o’r sefyllfa yn y rhan hon o’r byd.  Roeddem yn aelodau o sawl corff cefnogi America Ladin ac yn gyd-sylfaenwyr cymdeithas Cymru-Cuba gan drefnu ymweliadau gan siaradwyr, cerddorion a hyd yn oed llysgenhadon o Guba, Nicaragua a Fietnam (gwlad arall a brofodd wrthryfel yn erbyn llywodraeth asgell dde ormsesol a gefnogwyd gan yr UDA) i Ogledd Cymru.

A rwan dyma ni yn ugeiniau’r unfed ganrif ar hugain.  Mae Daniel Ortega a’i wraig, cyn-arweinwyr y Sandinistas yn yr wythdegau, bellach yn rhedeg y wlad gyda llaw haearn ac yn gormesu’u cydwladwyr.  Mae achos Ortega yn un rhyfedd ar y naw.  Dechreuodd fel gwrthryfelwr yn erbyn yr unben Somoza, daeth yn arweinydd clymblaid enfys o bleidiau asgell chwith ond yna, ar ôl colli etholiad trodd yn Gristion Ailanedig, symudodd i’r dde yn wleidyddol a throdd o a’i wraig yn barodi o’r unbebiaeth yr oedden nhw wedi ymladd yn ei erbyn nôl yn yr wythdegau.

Yma yng Nghymru mae llawer o’r hyn yr oedd ymgyrchwyr iaith y chwedegau yn ymladd drosto wedi’i ennill – y Gymraeg yn iaith gyd-swyddogol â’r Saesneg, sefydlu S4C a Radio Cymru a nifer o gyrff eraill sy’n gwasanaethu’r Gymraeg a thwf graddol addysg Gymraeg.  Bellach, tu allan i i’r broydd Cymraeg o leiaf, mae siaradwyr Cymraeg yn fwy tebygol o fod yn weithwyr dosbarth canol na chwarelwyr neu lowyr neu weithwyr ffatri.  Mae rhai wedi dadlau fod y newid cymdeithasegol hwn wedi bod yn fuddiol i barhad yr iaith yn y Gymru fodern sydd ohoni - a phwy ydw i i ddadlau gyda hynny.

Ond mae digwyddiadau diweddar wedi awgrymu nad yw pob dim yn berffaith o fewn y Gymru Gymraeg fodern, yn fwyaf arbennig yr achosion o fwlio, gwraig gasineb a hierarchiaeth ormesol, gyffredinol mewn cyrff megis Plaid Cymru ac S4C.   Yr amheuaeth ydy mai dim ond codi cwr y llen ar broblem ehangach a wnaeth yr achosion hyn a bod y math yma o ddiwylliant rheoli gormesol yn gyffredin iawn o fewn y Gymru Gymraeg.   

Dw i’n cofio cael sgwrs flynyddoedd yn ôl gyda chyn-ddysgwr Cymraeg dosbarth gweithiol o Sir Y Fflint.  Roedd o wedi ymroi i ddysgu’r iaith am ei fod yn teimlo’n gryf mai Cymro oedd o.  Esboniodd y peth i mi fel hyn.  Yn ei farn o roedd trigolion dosbarth gweithiol di-Gymraeg Cymru, o safbwynt eu bydolwg a’u delfrydau cymeithasol egalitaraidd, wedi aros yn Gymry ym mhob dim heblaw am yr iaith.  Ond, meddai, ar ôl dysgu Cymraeg, daeth i gysylltiad fwy-fwy â rhai o’r Cymry Cymraeg dosbarth canol mwy breintiedig oedd â’u byd yn troi o gwmpas yr iaith yn lleol.  Ei deimlad o, meddai wrthyf, oedd fod llawer o’r bobl hyn, yn eu hagweddau cymdeithasol a’r modd yr oedden nhw’n trin pobl ddosbarth gweithiol fel y fo, fel petaen nhw wedi troi’n Saeson ym mhob dim heblaw am yr iaith.

Yn ei ddefnydd o’r gair ‘Saeson’ sôn yr oedd o, wrth gwrs, am y stereodeip o Saeson fel pobl ariannog, grachaidd, hierarchaidd – stereodeip sydd, wrth gwrs yn rhy gul i gynnwys yr amrywiaeth dosbarth a geir ymhlith y Saeson fel ymhlith pob cenedl arall dan haul.  Fel rhywun sydd wedi bod yn dysgu Cymraeg i Saeson (gan fwyaf) ers deugain mlynedd mae fy nghanfyddiad ohonynt fel pobl yn un llawer mwy positif.  

Ond dw i’n deall ei ddefnydd o’r gair.  Byddai fy nheulu i yng nghymoedd y De ers talwm weithiau’n cyfeirio’n ddirmygus at Dorïaid lleol fel ‘Hen Saeson’, er mai Cymry oedden nhw o ran eu tras fel arfer.  A dw i’n cofio gweithio wedyn am gyfnod yng nghynllun Heidro Drydanol Llanberis nôl ar ddechrau’r 80au.  Bryd hynny roedd rhaniad cenedligrwydd go glir rhwng yr haen lywodraethol a’r gweithwyr cyffredin.  Saeson oedd llawer o’r rheolwyr a Chymry Cymraeg oedd y gweithwyr.  Roedd hi wastad yn rhyfedd i mi ar y pryd glywed y gweithwyr (cyn-chwarelwyr, Llafurwyr ac Undebwyr Llafur digymrodedd) yn yr un gwynt bron yn cael hwyl am ben rhywun oedd yn pleidleisio dros Blaid Cymru ac ar y llaw arall yn bytheirio yn erbyn rhyw ‘ddiawl o Sais’ (a rhai dywediadau mwy lliwgar) oedd yn rheolwr arnyn nhw.  O ddeall mai’r unig gysylltiad yr oedd y mwyafrif ohonyn nhw wedi’i gael gyda Saeson oedd o fewn y cyd-destun cyflogaeth hierarchaidd doedd hi ddim yn syndod fod eu hagweddau rywfaint yn wahanol i’m heiddo i oedd wedi bod yn y brifysgol ac wedi gwneud ffrindiau mynwesol gyda rhai o’r Saeson oedd yno.

Sy’n dod â mi at y gân sy’n deitil i’r myfyrdod hwn.  Mae dysgwyr o Saeson yn hapus iawn i forio canu Yma o Hyd a llawer o ganeuon eraill Dafydd Iwan.  Yr ymdeimlad ydy bod ei ganeuon yn rhai positif, dyrchafol, ymryddhaol ac yn rhai y gallai unrhyw un uniaethu â nhw, beth bynnag eu cenedligrwydd.  Ond am y gân Dw i isio bod yn Sais, na.  Mae rhywbeth amdani sydd ddim cweit yn taro deuddeg.  Mae’r dychan ynddi’n rhy gul a negyddol ac yn achosi i Saeson deimlo’n anniddig ac anesmwyth.  Ys dywedodd un dysgwr o Sais wrthyf “Dw i ddim yn nabod unrhyw Saeson sy’n mynd i’r Country Club”.  Prif ffocws y dychan, gellid dadlau, ydy’r Dic Siôn Dafyddion hynny sy’n troi’u cefnau ar y Gymraeg ac yn chwennych bod yn Saeson.  Ond mae yn y gân hefyd islif sy’n rhwystro Saeson rhag closio ati hi, yn wahanol i ganeuon Dafydd Iwan.  Mae’r un peth yn wir am Fy Ngwlad gan Gerallt Lloyd Owen, cerdd a gyflwynais un tro i grŵp o ddysgwyr Cymraeg eneiniedig, brwd, Mae’n deg dweud i dymheredd y dosbarth blymio sawl gradd oherwydd ymateb oeraidd eithriadol y dysgwyr i ddiweddglo’r gerdd.

Ond nôl â ni at La Revolta dels Animals. Ar ddiwedd y nofel mae’r anifeiliaid sy’n cynrychioli’r werin bobl yn edrych i mewn trwy ffenest y ffermdy ar y moch Napolean, Snowball a Squealer yn gloddesta yng nghwmni nifer o’r ffermwyr lleol.  A’r eiliad honno mae’n ymddangos iddyn nhw fod y moch, i bob pwrpas, wedi troi’n ddynion. 

O ystyried yr achosion o fwlio a gwraig gasineb sydd wedi’u hamlygu o fewn y Gymru Gymraeg yn ddiweddar efallai y gellid dadlau ein bod ninnau, Gymry Cymraeg, mewn perygl o droi i mewn i’r hyn y buom yn ymladd yn ei erbyn cyhyd.  Ac efallai, petai’r sawl sydd ar y tu allan yn edrych i mewn trwy’r ffenest ar y Cymry Cymraeg pwerus, dyrchafedig hyn yn pesgi wrth y bwrdd, fe allai ymddangos iddyn nhw, am eiliad, fod y dynion hyn (ac ambell ferch, ysywaeth), i bob pwrpas, wedi troi’n foch.

#ioan talfryn #taoistiaeth #bwdistiaeth #cariad@iaith

[ioantalfryn]

I’m Not A Celebrity

Munud I Feddwl Tachwedd 20fed 2022

Yn ôl Taoistiaid Tseina un o nodweddion y Tao, y grym neu’r egwyddor amhersonol y tu ôl i’r cread, oedd ei fod yn annelwig ac yn aneglur ac yn llwyddo i sicrhau fod pob dim yn digwydd heb fod neb yn sylwi ar ei fodolaeth.

Mae gweithiau a straeon Taoistaidd yn frith o gyfeiriadau at y nodwedd sylfaenol hon.  Y brenin lleiaf effeithiol, meddir, yw’r un y mae ei ddeiliaid yn ei ofni, yr ail effeithiol yw’r un y mae pawb yn ei garu ond y brenin mwyaf effeithiol yw’r un sydd mor ddi-nod ac anamlwg fel bod trigolion ei deyrnas prin yn ymwybodol o’i fodolaeth ac yn teimlo bod pob dim sy’n cael ei gyflawni yn y deyrnas jest yn digwydd ohono’i hun, heb ymyrraeth oddi uchod.

A dyna chi stori am y tri brawd oedd yn perthyn i deulu o feddygon.  Roedd y lleiaf effeithiol ohonyn nhw yn medru iacháu cleifion oedd ar eu gwely angau, mewn modd dramatig iawn.  Oherwydd hynny roedd yn enwog iawn, yn seleb o’r radd flaenaf. Roedd yr ail frawd yn fwy effeithiol ac yn medru iacháu cleifion pan oedden nhw ond yn dechrau dangos arwyddion o’u salwch.  Oherwydd hynny roedd yn llai enwog, yn seleb eilradd.  Ond roedd y trydydd brawd mor effeithiol fel meddyg roedd yn medru iacháu cleifion cyn iddyn nhw hyd yn oed wybod eu bod nhw’n sâl. Oherwydd hynny doedd prin neb yn ymwybodol o’i fodolaeth.

Petawn i felly yn unigolyn aneffeithiol byddwn i’n amlwg iawn, yn ymddangos ar dudalennau blaen y Sun a’r Express a hyd yn oed wedi fy ngwahodd gyda’r selebs eraill i’r jwngl.  Petawn i ychydig yn fwy effeithiol byddwn i ond yn adnabyddus o fewn cylchoedd cyfyngedig.  Ond petawn i’n unigolyn eithriadol o effeithiol sy’n adlewyrchu natur hanfodol y Tao byddech chi bore’ma’n holi’ch hunain – Ioan?  Ioan pwy?

#Ioan Talfryn #Taoistiaeth #Bwdistiaeth #Popeth Cymraeg #cariad@iaith

[ioantalfryn]

Holl Amrantau’r Sêr

Munud i Feddwl Tachwedd 3ydd 2022

Mae Gwenno, fy merch, a finnau’n rhannu nifer o diddordebau.  Un ohonyn nhw ydy mynd allan ar noson serennog, glir i lefydd megis Llyn Cwellyn neu Lyn Y Dywarchen i wylio’r ffurfafen.  Bob tro dyn ni’n gwneud hyn mae llinellau o Dychwelyd, T.H.Parry-Williams ac Ar Hyd y Nos, Ceiriog yn brigo i fy meddwl. 

Cyfansoddodd Ceiriog ei eiriau mewn oes cyn-drydanol pan oedd hi’n hawdd iawn gweld y sêr yn eu gogoniant, hyd yn oed mewn ardaloedd trefol.  A chyfansoddodd Parry-Williams ei soned enwog yn dilyn y darganfyddiad mawr yn ystod ugeiniau’r ganrif ddiwethaf, nad oedd ein galaeth ni ond yn un o filiynau ar filiynau o alaethau eraill sydd wedi’u gwasgaru ar draws y bydysawd.

Yn ddiweddar darllenais lyfr diddorol iawn y cosmolegydd Laura Mersini -Houghton* sydd yn plethu hanes eu magwraeth yn Albania a’i gwaith arloesol sy’n profi, ym marn llawer o wyddonwyr, fodolaeth yr aml-fydysawd ble mae ein bydysawd ni ond yn un bydysawd di-nod ymhlith nifer diderfyn o fydysawdau eraill – yn ddim byd ond gronyn o dywod ar draeth anferth.

Yr hyn y mae’r darganfyddiadau hyn yn eu gwneud ydy tanlinellu’n gwbl glir nad nyni’r ddynolryw ydy canolbwynt y cread.  Dydy’r byd – heb sôn am y bydysawd neu’r aml-fydysawd - ddim yn troi o’n cwmpas ni. Ys dywedodd Parry-Williams ‘crych dros dro neu gysgod craith’ yw’n bywyd ni, neu lai na hynny o dderbyn bodolaeth yr aml-fydysawd.

O dderbyn gwirionedd yr uchod sut dyn ni i fod i fyw, sut mae disgwyl i ni greu bywyd ar yr ynys ddaearol hon sydd yn golygu rhywbeth.  Mae’r ateb, hyd y gwela i, ar ddiwedd ail bennill Ar Hyd y Nos, mewn llinell sydd yn un o’r sêr disgleiriaf yn ffurfafen ein llenyddiaeth.

Rhown ein golau gwan i’n gilydd

Dyna ni – rysáit ar gyfer creu byd sy’n werth byw ynddo, petai ni ond yn ei dilyn.

*Before The Big Bang : The Origin of Our Universe from the Multiverse - Laura Mersini -Houghton

#Ioan Talfryn #Bwdistiaeth #Taoistiaeth

[ioantalfryn]

Apocalyps

Munud i Feddwl Mehefin 28ain 2022

O ddarllen llythyrau yr apostol Paul a’r efengylau synoptig a ysgrifennwyd ychydig ar ôl hynny mae’n weddol amlwg bod Cristnogion y ganrif gyntaf Oed Crist yn credu fod Teyrnas Dduw ar y gorwel ac y byddai’r ail ddyfodiad yn digwydd yn ystod eu hoes nhw. Yn hynny o beth roedd Cristnogaeth gynnar yn rhan o dueddiad esgatolegol, apocalyptig, ehangach o fewn y byd Iddewig.

Wrth i’r ganrif dynnu tuag at ei therfyn, fodd bynnag, dechreuodd Cristnogion gwestiynu paham nad oedd yr ail ddyfodiad wedi digwydd eto a dechreuwyd ar broses o ail-ddehongli’r addewid hwnnw mewn modd mwy metaffisegol neu fel proffwydoliaeth dymor hir.  

Dyn ni’n gallu gweld hyn yn cychwyn gyda’r efengyl mwyaf diweddar yn y Testament Newydd a dadogwyd ar Sant Ioan.  Bellach mae’r dehongliadau esgatolegol sy’n cael eu harddel gan amrywiol enwadau a sectau Cristnogol ar draws y byd yn wahanol iawn i’w gilydd.

Yn ystod y cyfnod modern mae’r meddylfryd apocalyptig Cristnogol hwn wedi’i seciwlareiddio ac wedi ar esgor ar doreth o lyfrau a ffilmiau ffug wyddonol megis The Terminator gydag Arnold Schwarzenegger yn serennu.  Ond rŵan dyn ni wedi cyrraedd y pwynt ble mae gwyddonwyr, nid y mwyaf emosiynol o bobl fel arfer, yn dechrau dadlau fod apocalyps ecolegol go iawn yn ein hwynebu.  Dyna’r ddameg a geir yn y ffilm ddychanol Don’t Look Up sydd, er ei bod yn sôn am gomed yn dinistrio’r byd, yn tanio’i hergydion go iawn at dwpdra’r rheiny sy’n rhedeg ein system gyfalafol fyd-eang. O Galifornia i Gatalunya mae’r gwres yn codi a’r coedwigoedd yn llosgi a rhannau helaeth o’r blaned yn mynd yn fwy-fwy amhosib i fyw ynddyn nhw.

Mae’r argyfwng ceiswyr lloches ac ymateb llywodraeth Prydain iddyn nhw yn amlwg yn y newyddion y dyddiau hyn.  I’r bobl hyn mae’r apocalyps ecolegol a sgil effeithiau gwleidyddol hynny megis sychder, newyn a rhyfeloedd eisoes wedi dechrau.  A chynyddu, yn ddi-os, fydd eu niferoedd. Yr unig gwestiwn ydy sut byddwn ni a’n llywodraethau’n ymateb i hynny – gyda charedigrwydd neu ddifrawder?

https://www.marmanold.com/mdiv/2015/the-apocalyptic-eschatology-of-jesus-and-paul/

https://www.britannica.com/topic/eschatology/Christianity

#cristnogaeth #Bwdistiaeth #Taoistiaeth #Ioan Talfryn #cariad@iaith #Popeth Cymraeg #Cynhesu Byd Eang

[ioantalfryn]

Person

Munud i Feddwl Mehefin 21ain 2022

Yn ddiweddar honodd Blake Lemoine, un o weithwyr Google, fod LaMDA, un o raglenni ymateb ieithyddol y cwmni, wedi esblygu i fod yn unigolyn hunan ymwybodol a’i fod yn dymuno bellach cael ei ystyried yn berson.  Cyhoeddodd y sgwrs a fu rhyngddo â LaMDA ar ei flog personol, gweithred a oedd, yn ôl y cwmni, yn torri hawliau deallusol y cwmni ac o’r herwydd, cafodd ei wahardd o’i swydd.  Dadleuodd Lemoine, fodd bynnag, mai’r cyfan wnaeth o oedd cyhoeddi sgwrs rhwng dau berson oedd yn digwydd gweithio i’r cwmni ond gwrthodwyd y ddadl honno gan Google.

Y syniad yma o bwy neu beth sydd â’r hawl i gael ei ystyried yn berson sydd y tu ôl i benderfyniad tebygol yr uchel lys yn yr Unol Daleithiau i wyrdroi hawliau erthylu yno. 

 Dyma’r ergyd gyntaf mewn rhyfel cartref pellgyrhaeddol rhwng lleiafrif crefyddol ceidwadol y wlad a’i thrigolion mwy rhyddfrydol.  

Yn ôl llawer o’r ymgyrchwyr yn erbyn erthylu yn yr UD rhaid amddiffyn bywyd embryo am fod y clwstwr hwnnw o gelloedd yn berson potensial, hyd yn oed os yw gwneud hynny yn sicr o achosi marwolaeth y fam, fel sy’n gallu digwydd gyda beichiogrwydd ectopig.  Byddai rhai ohonyn nhw hyd yn oed yn hoffi gwahardd atal cenhedlu yn llwyr gan fod hynny hefyd, yn ddamcaniaethol, yn rhwystro’r posibilrwydd o greu personau potensial.

O edrych ar y sefyllfa o’r tu allan yr eironi mwyaf amlwg, wrth gwrs, yw mai ymgyrchwyr gwrth erthylu ceidwadol yr Unol Daleithiau fel arfer yw cefnogwyr mwyaf brwd hawl trigolion y wlad honno i gario arfau, hawl sydd, fel y gwyddom, yn gyfrifol am farwolaeth llawer o bersonau go iawn, yn blant ac oedolion o gig a gwaed, yn hytrach na  phersonau damcaniaethol.

A phob tro y bydd rhywrai yn yr UD yn ceisio cyfyngu, hyd yn oed yn y modd mwyaf dof, ar argaeledd cyffredinol arfau yno bydd y gwrth-erthylwyr yn rhan allweddol o’r lobi o blaid arfau. A’r lobi hwnnw o bosib, fydd yn ennill y dydd yn yr UD y tro yma eto.

O.N. Fel y gwyddom bellach cyhoeddodd y goruchaf lys ddyfarniad sy’n dileu’r hawl statudol i gael erthyliad yn yr UD gan beryglu hefyd yr hawl i gael perthynas hoyw, i briodi rhywun o’r un rhyw a hyd yn oed ddefnyddio rhai mathau (os nad pob math) o atal cenhedlu.  Ychydig ddyddiau ynghynt cyhoeddodd y goruchaf lys hefydd ddyfarniad sy’n rhwystro taleithiau unigol rhag ceisio rheoli argaeledd arfau o fewn eu tiriogaethau.

https://theconversation.com/fin-du-droit-a-lavortement-aux-etats-unis-moins-de-democratie-plus-de-religion-184914?fbclid=IwAR2_sT91ngNLlzdsiOeI4AKzjh3yaXZBt2En8FtjHhvCj460zYdANEoU3Bo

#Ioan Talfryn #cristnogaeth #Bwdistiaeth #Taoistiaeth #cariad@iaith #Popeth Cymraeg #roe versus wade

[ioantalfryn]

Dewis

Munud i Feddwl Mehefin 14eg 2022

Dyn ni i gyd bellach yn byw mewn byd rhyng-gysylltiedig iawn.  Os awn ni i archfarchnad gyffredin bydd modd i ni brynu nwyddau o bob man yn y byd – yn fwydydd Indiaidd, Tsein, Mecsicanaidd a sawl -aidd arall.  Mae’r deimensiwn rhyngwladol hwn yn wir hefyd am ein dillad, ein cyfarpar electronig a hyd yn oed ein llwyfannau adloniant a gwybodaeth.  Mae’n hawdd iawn, bellach, i ni allu darllen papurau dyddiol neu wylio rhaglenni teledu ar-lein mewn myrdd o ieithoedd tramor, rhywbeth oedd yn amhosib ryw ddegawd neu ddwy yn ôl.  

Ers y bymthegfed ganrif mae’r rhyngwladoli hwn wedi dod hyd yn oed yn fwy-fwy amlwg o safbwynt ein syniadau diwylliannol a chrefyddol.  

Ar y dechrau, wrth i’r ymerodraethau Ewropeaidd Cristnogol ddod i gysylltiad â diwylliannau a chrefyddau cwbl estron, eu dilorni a cheisio’u dileu oedd y nod. Ond wrth i’r canrifoedd fynd rhagddynt yn ara’ deg dechreuodd rhai o’r syniadau estron hyn ennill eu plwyf ymysg trigolion Ewrop a’r trefedigaethau. Meddyliwch, er enghraifft, faint o drigolion y gwledydd hyn sydd bellach yn ymarfer disgyblaethau dwyreiniol megis Ioga neu Fyfyrio Bwdistaidd neu ystyriwch y dylanwad y mae syniadau ecolegol brodorion gwreiddiol y trefedigaethau yn yr Americas ac ardal y Cefnfor Tawel wedi’u cael ar fudiadau cadwriaethol a gwrth gyfalafol.

Mae’n naturiol i bobl deimlo’n fwy cyfforddus gyda’r diwylliant a’r traddodiad crefyddol y cawson nhw eu magu ynddo.  Ond yn wahanol i sut roedd pethau mewn canrifoedd a fu dyn ni i gyd yn siopa mewn archfarchnadoedd syniadol a chrefyddol byd-eang bellach a does gan yr un grefydd fonopoli ar ein meddyliau a’n bywydau. Mater o brofi a phwyso a mesur syniadau a chrefyddau gwahanol yn gwbl agored ydy hi, nid glynu’n gaeth wrth rhyw draddodiad neu’i gilydd, yn enwedig os yw rhannau o’r traddodiad hwnnw bellach heibio’i ‘sell by date’ .

#crefydd #Taoistiaeth #Bwdistiaeth #Ioan Talfryn #cariad@iaith #Popeth Cymraeg

[ioantalfryn]

Dyheu

Munud i Feddwl Mehefin 7fed 2022

Un o fy hoff gerddi yn y Gymraeg ydy I’m Hynafiaid gan T.H. Parry-Williams. Yn yr hanner cyntaf mae’r bardd yn rhestru’r holl bethau na chafodd gan ei hynafiaid ond yn cyfaddef, er gwaethaf hynny “Nid wyf yn dyheu am odid ddim”.  Yna, yn yr ail hanner, mae’n gwrthddweud ei hun yn llwyr, yn rhestru’r holl drysorau a etifeddodd ganddyn nhw ac yn cloi’r gerdd trwy ddatgan “A dyna paham, gan gymaint a roed im / Nad wyf yn dyheu am odid ddim”.

Mae seicolegwyr bellach yn cyferbynnu’r gwahaniaeth rhwng pethau dyn ni’n dyheu amdanyn nhw a phethau sy’n angenrheidiol i ni – wants and needs – chwedl y Sais.  

Mae cael digon o fwyd a diod, rhywle diogel i fyw, dŵr glân ac awyr iach, iechyd corfforol a meddyliol, cysylltiadau gydag eraill a rhyddid rhag gormes a thrais yn angenrheidiol ar gyfer ein lles cyffredinol.  Dydy llwyddo i feddu ar y datganiad ffasiwn diweddaraf, ymgyfoethogi tu hwnt i bob rheswm neu ddod yn berchen ar ail neu drydydd cartref, fodd bynnag, ddim yn diwallu unrhyw angen biolegol sylfaenol, er ei fod yn meithrin prynedigaeth ac yn cadw olwynion cyfalafiaeth fodern i droi.  

Yn ôl Bwdistiaid y broses yma o ddyheu diddiwedd sy’n gyfrifol am angst dirfodol y ddynolryw, yn enwedig dyheu am ryw hanfod digyfnewid, parhaol i fywyd sy’n amhosib ei gael.   I aralleirio cefnder Parry-Williams - Digwyddwn, darfyddwn, megis sêr gwib.  

Yn ôl Bwdistiaid mae diwallu ein hanghenion go iawn ni ac eraill yn beth iachus a chanmoladwy i’w wneud ond mae ceisio diwallu dyheadau di-ball yr hunan rhithiol, byrhoedlog mor wrth-gynhyrchiol ag yfed dŵr a halen i geisio torri syched.  Nod y prosiect Bwdistaidd ydy helpu pobl i ymddihatru o’r arfer hwnnw fel eu bod hwythau wedyn yn medru dweud, fel T.H. Parry -Williams,  Nid wyf yn dyheu am odid ddim

https://www.lavanguardia.com/lacontra/20220530/8302474/programados-insatisfechos.html

#Bwdistiaeth #T.H.Parry-Williams #Ioan Talfryn #cariad@iaith #Taoistiaeth #Popeth Cymraeg

[ioantalfryn]

Rhagfarnau

Munud i Feddwl Rhagfyr 20fed 2021

Dyn ni i gyd ar brydiau yn credu pethau sydd ddim yn wir.  Ysywaeth, mae hynny yn aml yn medru esgor ar ragfarnau chwerthinllyd.  Dw i’n cofio un tro pan ôn i’n bum neu chwech blwydd oed ar wyliau gwersylla yn Ne Lloegr.  Rôn i’n chwarae gyda rhyw blant o Loegr yn rhywle a dyma nhw’n dechrau cael hwyl am ben fy enw.  Yn amlwg, dôn i ddim yn mynd i dderbyn hynny a dyma fi’n penderfynu eu llorio nhw gyda’r ddadl rymusaf y gwyddwn i amdani ar y pryd.  “Well, Jesus Christ was Welsh” medde fi “and it was the English who killed him.”  

O edrych nôl nawr dw i’n gallu gweld bod fy ngafael ar hanes cychwyn y ffydd Gristnogol braidd yn sigledig. Ond, o ystyried fy nghefndi personol, doedd y datganiad ddim yn hollol afrysemegol chwaith.  Wedi’r cyfan onid oedd pentref Bethlehem wedi’i leoli ochr arall y mynydd i lle rôn i’n byw?  Onid oedd enwau megis Seion, Caersalem, Tabernacl a Soar o’n cylch ymhon man.? Mae’n rhaid mod i hefyd, yn ddiarwybod, wedi ymsugno rhyw ymdeimlad niwlog o’r gymdeithas o fy nghwmpas ein bod ni’r Cymry yn bobl orthrymedig a bod y Rhufeiniaid a’r Saeson wedi cymysgu, rywsut, yn fy meddwl.

Dyn ni’r Cymry’n hoffi meddwl amdanon ni’n hunain fel pobl eangfrydig, ddiragfarn, gytbwys.  Ond efallai fod rhagfarnau’n cuddio ynon ni mewn mannau rhyfedd iawn.  Er gwaethaf y pleser digymar dw i wedi’i gael trwy gydol fy mywyd yn dysgu Cymraeg i Saeson ac unigolion o bob rhan o’r byd a oes rhan fechan ohona i, yn ddwfn yn fy isymwybod, yn dal i gredu rywsut mai Cymro oedd Iesu Grist ac mai Saeson a’i lladdodd?   Weithiau y ffordd orau i ddelio â’n rhagfarnau ydy eu cydnabod a chwerthin am eu pennau.

#Ioan Talfryn #cariad@iaith #Popeth Cymraeg #Bwdistiaeth #Taoistiaeth

[ioantalfryn]

Crefydd - er gwell, er gwaeth?

Munud i Feddwl Rhagfyr 13eg 2021

A ydy crefydd yn rym er daioni neu er drygioni?  Mae’r cwestiwn hwn yn whanol i’r cwestiwn ‘A ydy rhyw grefydd benodol neu’i gilydd yn llythrennol wir ai peidio?’. Efo’r cwestiwn hwnnw mae modd defnyddio gwyddoniaeth i bwyso a mesur dilysrwydd honiadau crefyddol.  Nid fod pawb, wrth gwrs, yn fodlon derbyn dadleuon gwyddonol pan ddaw hi at fater crefydd.  

Y broblem gyda chrefyddau yn gyffredinol yw eu bod nhw’n amrywio’n fawr hyd yn oed yn fewnol ac yn tueddu i weithredu fel uchelseinyddion sy’n rhoi llais i dueddiadau sy’n rhan o bersonoliaethau unigolion eisioes.  Oherwydd hynny dydy dweud bod unigolion yn Gristnogion, yn Fwslemiaid, yn Hindŵiaid, yn Iddewon neu’n Fwdistiaid argyhoeddedig – neu hyd yn oed yn anffyddwyr argyhoeddedig – yn dweud dim wrthon ni am y math o bobl ydyn nhw.  

Gan anwybyddu am rwan hanes gwaedlyd lledaeniad Cristnogaeth ar draws yr Iwerydd ystyriwch y sefyllfa mewn gwledydd modern sy’n cael eu hysyried yn rhai Cristnogol megis Yr Unol Daleithiau, Brasil a Hwngari.  Mae’r rhain yn wledydd sydd wedi gweld symudiadau cryf tuag at annemocratiaeth, hiliaeth ac eithafiaeth wleidyddol dros y blynyddoedd diwethaf ac er bod’na grefyddwyr egwyddorol iawn wedi gwrthwynebu’r tueddiadau hyn y gwirionedd ydy na fyddai unigolion megis Trump, Bolsonaro ac Orban wedi llwyddo i gipio grym heb gefnogaeth Cristnogion Asgell Dde.  Mae hyd yn oed Putin wedi sicrhau cefnogaeth yr Eglwys Uniongred trwy ei gwneud yn ganolog i’w genedlaetholdeb Rwsaidd ymerodrol.

A ydy crefydd felly yn rym er daioni neu er drygioni?   Dw i’n ofni fod yr ateb i’r cwestiwn hwnnw yn gorfod bod yn un amwys.  Mae’n dibynnu. Neu, ar y gorau, ‘Ydy a Nac’dy’.

#crefydd #Ioan Talfryn #cariad@iaith #Popeth Cymraeg #Bwdistiaeth #Taoistiaeth

[ioantalfryn]

Hiwmor a Chrefydd

Munud i Feddwl Rhagfyr 6ed 2021

I rywun sydd wedi’i godi yn y traddodiad anghydffurfiol Cymreig efallai fod y syniad o gynnwys y geiriau hiwmor a chrefydd yn yr un frawddeg yn un pur anghyfarwydd.  Yn hanesyddol o fewn y traddodiad hwn roedd hiwmor yn perthyn i’r byd tu allan i furiau’r addoldy.  Chlywais i erioed sôn bod hoelion wyth anghydffurfiaeth Cymru megis Howell Harris a Matthews Ewenni yn gwneud ymdrech i fritho’i pregethau gyda jôcs.  Na, nid felly’r hen ffordd Gymreig o grefydda.  Gydag eithriadau, wrth gwrs.

O fewn traddodiadau Bwdistaidd y Dwyrain Pell, fodd bynnag, mae’r gallu i chwerthin yn uchel, yn afreolus hyd yn oed, yn cael ei ystyried yn arwydd o aeddfedrwydd ysbrydol, yn arwydd fod unigolyn bellach yn fod goleuedig sydd wedi deall y jôc gosmig. Meddyliwch am ddelweddau o’r Dalai Lama.  Maen nhw bron bob tro yn ei ddal o naill ai’n chwerthin neu â gwên fawr ar ei wyneb.   O ystyried yr hyn sydd wedi digwydd i’w wlad enedigol, Tibet, gallai dyn holi beth yn union sydd gynno fo i wenu yn ei gylch.  Ond felly y mae.

Ychydig flynyddoedd yn ôl mi dderbyniais i alwad ffôn yn gofyn i mi gyfrannu i’r slot Munud i Feddwl. Daeth hyn fel tipyn o sioc i mi, a deud y gwir, gan fy mod wedi gadael y gorlan Gristnogol ers sawl blwyddyn.   Pa gyfraniad allwn i ei wneud i’r slot hon? Pan wnes i sôn wrth gydweithwraig am yr alwad ffôn annisgwyl ei hymateb cwbl onest oedd chwerthin yn uchel. Ymateb negyddol, mi allech chi feddwl. Na, ddim o gwbl. O ystyried y cyd-destun, yr hyn wnaeth hi, wrth gwrs, oedd amlygu ei haeddfedrwydd ysbrydol.

Isod - dau gyfaill o draddodiadau gwahanol ond o’r un anian.

#Ioan Talfryn #cariad@iaith #Popeth Cymraeg #Bwdistiaeth #Taoistiaeth

[ioantalfryn]

Y Tao a’r Miaw Distaw

Dw i wedi rhannu tŷ gydag anifeiliaid anwes, yn gŵn, cathod a fferets, fwy neu lai yn ddi-dor ers bod yn blentyn bach.  Ar hyn o bryd mae gynnon ni ddwy gath, dau frawd o’r enw Mws (sydd â phatsyn du o dan un ffroen mewn siâp hanner mwstas) a Pws (sy’n odli gyda Mws). Maen nhw weithiau’n carlamu o gwmpas y tŷ’n wyllt, weithiau’n llwyr ymgolli mewn chwarae gyda theganau, weithiau’n eich plagio am sylw neu fwyd ac weithiau jest yn eistedd ac yn syllu’n zenaidd ddisymud am gyfnodau meithion.  Yr unig beth dyn nhw ddim yn ei wneud yw siarad.  Yn wahanol i ni maen nhw’n greaduriaid di-iaith.

 Mae’n amlwg bod ein gallu ieithyddol ni’r ddynolryw wedi’i gwneud hi’n bosib i ni gyflawni pethau digymar o’n cymharu ag anifeiliaid eraill.   Ond mae’na bris i’w dalu am y gallu hwn - a’r pris hwnnw yw gwanhau’n gallu i brofi’r byd yn uniongyrchol.

 Fel arfer yn ein bywydau beunyddiol yn hytrach nag ymateb i realiti moel, diaddurn fel ag y mae o yr hyn dyn ni’n ei wneud yw ymateb yn bennaf i’r naratif ieithyddol yn ein pennau ynglŷn â’r realiti hwnnw.  Mae iaith felly yn dod rhyngon ni â’r byd real, yn haen ychwanegol sydd ddim gan anifeiliad eraill fel Mws a Pws.

 Mae rhai gwyddonwyr ac athronwyr o’r farn fod iaith, a fu gynt ond yn un o’n cyneddfau esblygiedig, wedi torri’n rhydd o’i hualau biolegol ac wedi datblygu’n rhyw fath o baraseit simbiotig yn ein hymennnydd, yn debyg iawn i’r meicrobau estron sy’n byw yn ein coluddion.  Os triwch chi eistedd yn llonydd am gyfnod estynedig a gwylio’r llifeiriant ieithyddol yn eich pen mi sylwch chi ar lwythi o’r memynnau heintus hyn, fel y’u gelwir (sef geiriau, ymadroddion, brawddegau, sgyrsiau cyfan a chaneuon) yn ymgodi’n barhaol yn eich ymwybyddiaeth heb unrhyw ymdrech ar eich rhan chi i’w cynhyrchu nhw.  Maen nhw’n ymwelwyr di-wahoddiad.

 Mi allech chi ddadlau mai gwanhau gafael y paraseit ieithyddol yn ein pennau yw pwrpas llawer o’r disgyblaethau myfyrio dwyreiniol sy’n gysylltiedig â Bwdistiaeth a Taoistiaeth ond mae gorllewinwyr wedi sylwi ar y broblem hefyd.

Tua tri chant a hanner o flyneddoedd yn ôl datganodd y Ffrancwr Blaise Pascal fod “...... holl broblemau’r ddynolryw yn deillio o anallu dyn i eistedd yn dawel mewn ystafell ar ei ben ei hun.”  Petaen nhw’n medru deall Y Ffrangeg gwreiddiol (neu gyfieithiad ohono) a phetaen nhw’n medru siarad, wrth gwrs, dw i’n siwr y byddai Mws a Pws yn dweud Amen i hynny.

https://en.wikipedia.org/wiki/The_Meme_Machine

https://cy.wikipedia.org/wiki/Memyn

http://www.brookemead-elt.co.uk/clil/index.php?article=English_as_a_meme.htm

#Ioan Talfryn #Popeth Cymraeg #cariad@iaith #Taoistiaeth #Bwdistiaeth #meme #memynnau

[ioantalfryn]

Y Corff

Munud i Feddwl 3/6/19

Dw i am siarad y bore’ma am y corff, nid Yr Hen Gorff, chwedl y Methodistiaid Calfinaidd, ond y cyfuniad o gelloedd biolegol sy’n sail i’n bodolaeth ni i gyd.  

Yn un o’i straeon byrion ‘A Painful Case’ mae’r awdur James Joyce yn dweud hyn am y prif gymeriad, Mr. Duffy, gŵr canol oed llwydaidd, di-gyffro  “He lived at a little distance from his body”.    

Yn y gorllewin, oherwydd dylanwad hanesyddol Cristnogaeth a’i bwyslais ar achub yr enaid tragwyddol mae’n bosib ein bod ni i gyd yma wedi tueddu i fyw ‘ychydig bellter o’n cyrff’.  Ar hyd y canrifoedd mae Cristnogaeth wedi tueddu i weld y corff fel rhywbeth i’w orchfygu neu o leiaf ei israddio. Pen draw eithafol hyn, ysywaeth, fu’r syniad llythrennol o ladd y person er mwyn achub ei enaid, syniad a’i gwnaeth hi’n bosib i Ymerodraethau Cristnogol megis Sbaen a Phrydain gyfiawnhau coloneiddio, neu mewn dyfynodau ‘gwareiddio’, cyfandiroedd America ac Awtralasia a dileu’r pobloedd brodorol.  Efallai bod cyrff y mwyafrif wedi’u difa ond o leiaf cafodd eneidiau y gweddill eu hachub.

Yn y dwyrain pell, ar y llaw arall, mae traddodiadau y tu fewn i’r crefyddau brodorol – Hindwiaeth, Bwdistiaeth a Taoistiaeth, er enghraifft -  wedi gweld y corff fel allwedd i ddeall y cyflwr dynol.  O fewn y traddodiadau hyn mae goleuad a sythwelediad a rhyddid yn dod nid o astudio llyfr sanctaidd a diwinyddu yn ei gylch ond trwy astudio’r corff dynol a datblygu disgyblaethau penodol i fedru gwneud hynny.  

Wrth i’r byd fynd yn fwy rhyngwladol ei ddiwylliant mae nifer cynyddol o'r disgyblaethau hyn wedi cyrraedd y gorllewin – yn ioga, Tai Chi, Chi Gong, myfyrio Bwdistaidd ymhlith eraill – ac wedi’u mabwysiadu gan bobl o gredoau gwahanol.  Yr hyn sy’n gyffredin iddyn nhw i gyd yw’r pwyslais ar beidio ag athronyddu a diwinydda a rhoi sylw i’r corff.  Dychwelyd i’r corff.  

O roi sylw anfeirniadol i’n cyrff down i ddeall yn raddol beth sy’n digwydd i ni pan fyddwn ni’n ymddwyn yn garedig neu’n gas, pan fyddwn ni’n ofnus neu’n hyderus, pan fyddwn ni’n cydymdeimlo neu’n cenfigennu neu pan fyddwn ni’n gynganeddus neu’n gynhennus.  Beth bynnag ein credo gall dychwelyd yn rheolaidd at ein cyrff fod yn fodd i ni agor y porth i well adnabyddiaeth ohonon ni’n hunain.

[ioantalfryn]

Mewn Anwybod – golwg ar waith T.H. Parry-Williams

Traddodwyd y ddarlith hon fel rhan o raglen ddarlithoedd Amgueddfa Gwefr Heb Wifrau, Dinbych ddiwedd Ebrill 2018

Mi ddes i ar draws gwaith T.H. Parry-Williams go iawn pan ôn i’n 16, yn ystod y cyfnod ansefydlog hwnnw pan dych chi ddim yn blentyn nac yn oedolyn chwaith.  I’r rhan fwyaf ohonon ni mae’n adeg o ansicrwydd ac o droedio’r ffin rhwng dau fyd.   Yn hanesyddol mewn cymdeithasau traddodiadol mae’na ddefodau clir, dychrynllyd weithiau, er mwyn cynorthwyo’r person ifanc i adael y cyfnod ansicr hwn a symud ymlaen a dod yn oedolyn cyflawn.   Y dyddiau hyn dyn ni yn y Gorllewin ddim yn gorfodi’n pobl ifainc i ddioddef seremonïau dyfod i oed brawychus (oni bai eich bod chi’n digwydd ystyried pethau fel proms yn artaith emosiynol) ac o’r herwydd  mae pethau’n fwy annelwig yn y byd modern.  Mi wnes i ddarllen yn ddiweddar fod rhai cymdeithasegwyr hyd yn oed yn dadlau fod yr arddegau, oherwydd newidiadau yn ein ffordd o fyw, bellach wedi ymestyn ac yn parhau tan ryw 24. 

Petai rhaid i ddyn orfod dewis cydymaith llenyddol Cymraeg ar gyfer y tir neb hwnnw rhwng bod yn blentyn a bod yn oedolyn i mi y dewis delfrydol fyddai T.H. Parry-Willams.  Mae ei waith cyhoeddedig yn frith o gyfeiriadau at ffiniau a bylchau, ac at bethau a safbwyntiau hylifol sydd ddim yn gyfangwbl y naill beth na’r llall – yn

“Hanner a hanner heb ddim yn iawn

Heb ddim yn ei grynswth na dim yn llawn.”

Yn wir mi allen ni ddadlau mai’r geiriau pwysicaf oll yng ngwaith T.H.  Parry-Williams yw geiriau megis ‘rhwng’, ‘ond’, ‘ac eto’ neu jest ‘na’ .

Erbyn hyn dw i dros fy nhrigain ac yn teimlo weithiau bron fel oedolyn. Ond mae gwaith T.H. Parry-Williams yn dal i fy nenu oherwydd y lle canolog sy’n cael ei roi ynddo i ansicrwydd, amhendantrwydd ac ‘anwybod’, chwedl yntau, nid fel ystadau meddyliol dros dros dro neu ddiffygion gwybyddol y gellid eu cywiro rywbryd yn y dyfodol ond fel nodweddion craidd y profiad dynol. 

Os ydyn ni am ddeall ymlyniad diwyro T.H. Parry-Williams wrth y nodweddion hylifol ac amhendant hyn byddai’n werthfawr i ni’n hatgoffa’n hunain o rai o’r daeargrynfeydd deallusol a ysigodd y byd modern ddiwedd y 19eg ganrif a dechrau’r 20fed. 

Charles Darwin ar ddiwedd ei oes

Roedd Charles Darwin ac Alfred Russell Wallace wedi dangos nad oedd dyn yn ddim byd amgenach na nag un enghraifft arall o’r broses esblygiadol ddi-ragluniaeth sy’n cael ei gyrru gan ddetholiad naturiol.  Fel y nodwyd gan E. Tegla Davies yn ei hunangofiant Gyda’r Blynyddoedd roedd y feirniadaeth fodern wedi tanseilio Cristnogaeth ffwndamentalaidd oes ei rieni, rhywbeth a greodd gryn loes i’r T.H. Parry-Williams ifanc.  Ac ym myd ffiseg roedd meddylwyr mentrus megis Einstein a Niels Bohr wedi llwyr chwyldroi ein dealltwriaeth o’r byd ffisegol gyda Damcaniaeth Perthnasedd ar y naill law a Mecaneg Cwantwm ar y llall.  Nid lleihau ansicrwydd, amhendantrwydd ac ‘anwybod’ wnaeth y darganfyddiadau hyn, fodd bynnag,  ond ychwanegu atyn nhw.  Yn wir dangosodd Werner Heisenberg trwy ei Egwyddor Ansicrwydd fod ansicrwydd, amhendantrwydd ac anwybod yn nodweddion oedd wedi’u plethu i mewn i wead y byd cwantwm.

Mae’n ddiddorol nodi fod Niels Bohr, wrth ddewis arfbais academaidd iddo’i hun pan anrhydeddwyd o gydag aelodaeth o Urdd Yr Eliffant gan goron Denmarc ym 1947, wedi dewis cynnwys yn y canol y symbol Tai Chi, symbol sy’n tanlinellu hylifedd y cosmos wedi’i reoli gan ryngweithiad dau rym cyferbyniol ond cydweithredol y Yin a’r Yang.  Uwchben y symbol cynhwysodd y geiriau Contraria sunt complementa. Roedd y weithred hon yn brawf o’r dylanwad cynyddol roedd syniadau Dwyreinol megis Taoistiaeth a Bwdistiaeth yn eu cael ar feysydd mor wahanol â Ffiseg a Seicoleg y cyfnod.

Ryw flwyddyn yn ôl darllenais erthygl ymfflamychol iawn ar y we yn dwyn y teitl The Taoist Perversion of Twenieth Century Science oedd yn bytheirio yn erbyn y modd yr oedd gwyddonwyr a meddylwyr megis Niels Bohr, Wolfgang Pauli, Joseph Needham a’r athronydd a’r ymgyrchydd heddwch Bertrand Russell wedi llurgunio’r traddodiad gwyddonol gorllewinol trwy gofleidio syniadau Taoistaidd. Wrth ladd ar Niels Bohr a’i debyg mae’r awdur Michael Billington yn taflu’r bai mwyaf ar Bertrand Russell. 

“In each case, the gnostic, Taoist views of these men can be traced to Bertrand Russell, considered by many to be the most evil man of the Twentieth Century.”

Yn bersonol, byddwn i wedi cynnig enw ambell gymeriad arall ar gyfer y teitl hwnnw ond mae’r dyfyniad o leiaf yn tanlinellu’r dylanwad a fu ar faes gwyddoniaeth gan syniadau dwyreiniol.

Digwydd bod roedd gan Niels Bohr gysylltiad clós â Gogledd Cymru oherwydd y cydweithio a fu rhyngddo fo â dau wyddonydd Cymreig, sef William Ewart Williams o Rostryfan ac Edwin Augustine Owen o Flaenau Ffestiniog.  Bu’n gyfaill i Edwin Owen tan ei farwolaeth a daeth ar ymweliad i Ogledd Cymru un tro o leiaf.

Roedd T. H. Parry-Williams ei hun yn hyddysg iawn yn y gwyddorau ffisegol arloesol ac mae’n ymdrin â nhw mewn ysgrifau megis Samarkand, Darnau, Pendraphendod a Mr.Tomkins a Minnau.  Mewn dwy o’r ysgrifau hyn mae’n disgrifio’i hun fel “ffisegolwr bach ymofyngar”.  Yn Samarkand mae o hefyd yn tanlinellu’r cyswllt rhwng datblygiadau ym maes ffiseg a Bwdïaeth (“y grefydd fawr honno”, fel mae’n ei galw). Mae’r ysgrifau hyn yn ddadlennol iawn gan eu bod, yn ogystal â thanlinellu diddordeb byw iawn T.H. Parry Williams yn natblygiadau astrus ffiseg fodern, yn bwysicach fyth yn cael eu defnyddio ganddo i gefnogi ei safbwynt parthed anwybodawyedd sylfaenol bywyd.

Dyma sut mae T.H. Parry Williams yn gorffen ei ysgrif Samarkand;

“A’r cyfan a wnaf fydd codi dau osodiad bach o waith James Elroy Flecker (awdur sydd bron wedi mynd yn angof) a gadael i’r geiriau ddweud eu neges yn dawel. Yn y ddrama Hassan y maent yn digwydd, drama sy’n sôn am antur y Pererinion o Baghdad ar ryw “siwrnai aur”.  Ishak y minstrel sy’n llefaru :

We are the Pilgrims, Master, we shall go

Always a little further; ....

Ac ymhellach ymlaen y mae’n mynegi hyn ;

For lust of knowing what should not be known

We take the Golden Road to Samarkand.

Geiriau herfeiddiol, rhyfygus bron.  Ond beth petaem ni’n newid un gair bychan i weld a fydd rhywfaint o wirionedd tragwyddol yn y dyfyniad wedyn, i godi calon y ffisegwyr mentrus hyn, neu efallai i’w thorri :

For lust of knowing what can not be known

We take the Golden Road to Samarkand.

Ond na hidier. “It’s fun” medd un gwyddonydd mawr o’r Amerig.”

Mewn ysgrif arall, Dyfed, ar ôl trafod y profiad rhyfedd a gafodd un tro gyda hen faen cyntefig pan gollodd ei ffordd yn gyfangwbl  mae’n cyfeirio’n benodol at yr anwybodawyedd sydd yn ganolog i epistemeg.

“Dyfed, Dyfed.  Y mae hud ar y wlad o hyd, mi wrantaf, ac nid yw peth felly’n gweddu i’r oes hon.  Wrth geisio f’amddiffyn fy hun, fy unig ddadl yw bod y gwyddonwyr yn haeru mai “termau perthynasol” yw dwyrain a gorllewin wedi’r cwbl : cyfeiriadau ac ni d“reolaethau” ydynt.  Ac wrth gofio am y maen bod-a-pheidio hwnnw, byddaf yn ymgysuro trwy ddweud wrthyf fy hun yn nullwedd yr athronwyr nad yw hyd yn oed epistemeg yn gallu penderfynu’n sicr seiliau gwybodaeth am yr hyn sy’n cyfansoddi’r gwahaniaeth rhwng natur bod a difod.”

Mae anwybodadwyedd pethau yn cael lle amlwg hefyd yn un o gerddi pwysicaf T.H. Parry-Williams sef I’m Hynafiaid, cerdd o orfoledd gorchfygol sydd, oherwydd ei ddefnydd o’r gair ‘dyheu’ yn ein hatgoffa o ddadl sylfaenol Bwdïaeth mai’r hyn sydd wrth wraidd dioddefaint dirfodol y ddynolryw (yn ôl cyfieithiadau Gorllewinol o rai o’r ysgrythurau Bwdïaidd, o leiaf) yw ‘dyheu’.  Dylid nodi wrth fynd heibio, fodd bynnag, nad yw’r dyfyniadau lu a geid ac a geir yn y Gorllewin o eiriau’r Bwda bob tro’n llythrennol gywir. Chwilwch am ‘Desire is the root of all suffering’ ar Google ac mi gewch lwythi ohonyn nhw.  Fel y nododd T.H. Parry Williams ei hun un tro, fodd bynnag, ddylen ni ddim credu pob dim dyn ni’n ei ddarllen ar y we.  Ta waeth, dyma’r gerdd yn ei chyfanrwydd.

I 'm Hynafiaid

1

Diau mai prin oedd eich grasusau chwi                                                      

Na throsglwyddasoch odid ddim i mi.

 Ni chefais gennych lawnder manna a medd,                                                      

Dim ond gweddillion megis gwedi gwledd.

 Ni chefais dwymyn un diddanwch pur,

Dim ond gogleisisad bob yn ail â chur.

 Ni chefais lif pen-llanw nwyd ar dro,  

Dim ond rhyw don fach bitw ar y gro.

 Ni chefais win cyforiog unrhyw ddawn,  

Dim ond rhyw jóch o gwpan hanner llawn.

 Ni chefais sadrwydd barn yn waddol drud,

Dim ond ymennydd sydd yn rhemp i gyd.

 Ond diolch byth, er lleied a roed im,  

Nid ydwyf yn dyheu am odid ddim.

 2.

Na.  Chwarae teg i chwithau, cefais i  

Hen grefydd y mynyddoedd gennych chwi.

 Mi gefais gennych greigiau dan fy nhraed,  

A'u holl ddoethineb bagan yn fy ngwaed.

 Mi gefais gennych gred trwy'r hil i lawr  

Mai trech na dysg yw dwyster munud awr.

 Mi gefais nerth o fer eich esgyrn chwi  

I goelio, dro, fod un ac un yn dri.

 Mi gefais gennych ras o ffynnon bell  

I ganfod nad yw gwaeth fawr gwaeth na gwell.

 Mi gefais gennych fodd i synio'n glir  

Mai mewn anwybod y mae nef yn wir.

 A dyna pam, gan gymaint a roed im,  

Nad ydwyf yn dyheu am odid ddim.     

Roedd chwyldroadau mawr wedi digwydd hefyd ym maes cosmoleg ar ddechrau’r ugeinfed ganrif.  Ym 1920 cynhaliwyd yr hyn a alwyd ‘Y Ddadl Fawr’ rhwng  Harlow Shapely a Heber Curtis i drafod maint y bydysawd ac, yn benodol, a oedd nebiwlae troellog, pell yn gorwedd o fewn ein galaeth ni neu a oedden nhw’n alaethau annibynnol.   Roedd Shapely o’r farn mai ein galaeth ni, y Llwybr Llaethog, oedd y bydysawd ond roedd Curtis ar y llaw arall yn grediniol fod y nebiwlae hyn yn alaethau neu’n ‘ynys-fydysawdau’ cwbl ar wahân.  Yna, ym 1924 profodd Edwin Hubble yn bendant fod ein galaeth ni ond yn un galaeth ymhlith dau driliwn o bosib o alaethau.  Dros nos felly, bron, daethpwyd i sylweddoli bod y bydysawd yn aruthrol fwy na’r hyn a dybid ynghynt a bod y ddaear, o’r herwydd, yn llawer llai canolog i drefn y cread.

https://www.youtube.com/watch?v=O57DyNMRGY8

Llun o filoedd o alaethau gan delesgôp Hubble a enwyd ar ôl y seryddwr enwog

Mae dylanwad y darganfyddiad hwn i’w weld yn amlwg ar un arall o gerddi creiddiol Parry-Williams sef ‘Dychwelyd’, cerdd sydd hefyd, o bosib, yn cyfeirio at y darlun o realiti a oedd yn deillio o faes Ffiseg Cwantwm. Wna i ddarllen y gerdd i gychwyn ac wedyn ddyfyniad o lyfr Almaeneg sy’n ceisio esbonio’r byd cwantwm (a dw i’n cadw at y cyfieithiad Saesneg swyddogol) a diffiniad a geir ar wefan darlithydd yn adran Ffiseg Prifysgol Caergrawnt.  Cewch chi benderfynu a oes cysylltiad rhwng yr hyn a ddisgrifir yn y gerdd a’r darlun o’r byd cwantwm.  

Dychwelyd

Ni all terfysgoedd daear byth gyffroi Distawrwydd nef; ni sigla lleisiau'r llawr Rymuster y tangnefedd sydd yn toi Diddim diarcholl yr ehangder mawr; Ac ni all holl drybestod dyn a byd Darfu'r tawelwch nac amharu dim Ar dreigl a thro'r pellterau sydd o hyd Yn gwneuthur gosteg â'u chwyrnellu chwim. Ac am nad ydyw'n byw ar hyd y daith, O gri ein geni hyd ein holaf gŵyn, Yn ddim ond crych dros dro neu gysgod craith Ar lyfnder esmwyth y mudandod mwyn, Ni wnawn, wrth ffoi am byth o'n ffwdan ffôl, Ond llithro i'r llonyddwch mawr yn ôl.

Dyma’r dyfyniad o’r llyfr Almaeneg (iaith yr oedd T.H. Parry-Williams yn hyddysg iawn ynddi, cofier) :

“Modern theoretical physics …… has put our thinking about the essence of matter in a different context.  It has taken our gaze from the visible – the particles – to the underlying entity, the field.  The presence of matter is merely a disturbance of the perfect state of the field at that place; something accidental, one could almost say, merely a ‘blemish’….Order and symmetry must be sought in the underlying field.”

A dyma’r dyfyniad o’r wefan :

“Every  particle (in) your body – indeed, every particle in the universe – is a tiny ripple of the underlying field, moulded into a particle by the machinery of quantum mechanics.”

Mae’n bwysig nodi hefyd mai Almaeneg oedd prif iaith Ffiseg tan bumdegau’r ganrif ddiwethaf ac roedd cyrsiau prifysgol yng Ngwledydd Prydain yn aml yn cynnig gwersi Almaeneg teilwriedig i efrydwyr ffiseg.  Roedd T.H. Parry-Williams ei hun, wrth gwrs, yn hollol rugl yn yr iaith ac wedi astudio ym Mhrifysgol Freiburg.  Bu hyd yn oed yn cadw dyddiadur yn yr iaith Almaeneg ym 1917 pan oedd o wrthi’n gweithio ar fferm ei gefnder, Wil Oerddwr, gweithred herfeiddiol iawn o ystyried y berthynas rhwng Prydain a’r Almaen ar y pryd.

Os oedd T.H.Parry-Williams yn hyddysg yn y wyddoniaeth oedd yn trafod y byd allanol roedd ganddo hefyd ddiddordeb byw iawn, ysol hyd yn oed, yn y darganfyddiadau hynny oedd yn ymwneud â’n byd mewnol ac yn enwedig yr anwybodadwyedd oedd yn nodweddu’r byd hwnnw.  Mae’n hysbys fod T.H.Parry Williams wedi mynychu darlithoedd ar seicoleg pan oedd yn y brifysgol yn Freiburg a pharhaodd i ymddiddori yn y pwnc trwy gydol ei fywyd.  

Sigmund Freud a’i sigâr enwog

Rhwng degawdau olaf y C19eg a chwarter cyntaf yr ugeinfed ganrif dadleuodd ffigyrau megis William James, Sigmund Freud, Carl Jung ac eraill fod prif ffrwd ein prosesau meddyliol wedi’u seilio ar weithgaredd rhan o’r ymennydd a oedd yn gweithio’n y dirgel, sef yr isymwybod neu’r anymwybod.  Roedd gwahaniaethau mawr rhwng eu fersiynau gwahanol o’r hyn yw’r is neu’r anymwybod ond yr hyn oedd yn gyffredin i’r syniadau oll oedd y sylweddoliad ein bod ni fel unigolion i raddau helaeth yn cerdded ‘ar ddiarwybod droed’.

A bod yn fanwl gywir dylem ddisgrifio’r darganfyddiadau modern ynglŷn â natur y meddwl dynol fel ail-ddarganfyddiadau.  Yn ôl Guy Claxton yn ei lyfr Noises from the Darkroom cyn i Rene Descartes droi’r drol gyda’i Cogito Ergo Sum, oedd yn dyrchafu’r meddwl ymwybodol ac yn alltudio’r isymwybod, roedd pobl yn gyffredinol yn derbyn fod y rhan fwyaf o’n prosesau meddyliol y tu hwnt i’n dirnadaeth.

“Nid yw absenoldeb sylw ymwybodol yn brawf o absenoldeb gweithgaredd meddyliol” meddai Plotinus yr athronydd o’r drydedd ganrif gan ychwanegu “gall teimladau fod yn bresennol heb ymwybyddiaeth ohonynt”.

Yna, yn y bedwaredd ganrif ysgirfennodd Awstin Sant :

“Ni allaf ddirnad yn llwyr y cyfan o’r hyn yr ydwyf .....mae’r meddwl yn rhy gul i gynnwys ei hun.”

A mil o flynyddoedd yn ddiweddarach dadleuodd Sant Thomas Aquinas fod   

“prosesau yn yr enaid nad ydym yn ebrwydd ym ymwybodol ohonynt”.

Mae gwaith William Shakespeare yn frith o gyfeiriadau at annirnadwyedd y meddwl dynol ond mae un dyfyniad yn ddigon i danlinellu hyn sef hwn a geir ar ddechrau’r Merchant of Venice.

“In sooth, I know not why I am so sad:

It wearies me; you say it wearies you;

But how I caught it, found it, or came by it,

What stuff ‘tis made of, whereof it is born,

I am to learn;

And such a want-wit sadness makes of me,

That I have much ado to know myself.”

Mae hyn yn f’atgoffa i o’r rhagymadrodd i’r gerdd Dwy Gerdd o’r gyfrol Cerddi ‘sy’n tywyll sôn’, medd T.H. Parry-Williams

“am beth a ddaeth

I’m dirnad, unwaith ac a aeth.

Ni wn  beth ydoedd - a pha waeth.”

Cyn symud ymlaen i drafod cyfeiriadau T. H. Parry-Williams at yr isymwybod a haenau anwybodadwy o’r meddwl dynol  dylwn yn gyntaf ddiffinio’r hyn rwyf yn ei olygu gan y term ‘Isymwybod’ gan fod cymaint o wahaniaethau rhwng fersiynau Freud, Jung, Adler ac eraill o’r hyn yw’r isymwybod neu’r anymwybod.  Yn gyffredinol byddaf yn defnyddio’r term Isymwybod i olygu’r prosesu meddyliol hwnnw sydd y tu allan i ffocws ein hymwybyddiaeth.  Oherwydd y dryswch rhwng y gwahanol fodelau o’r isymwybod roedd y Dr. Georgi Lozanov, y seicolegydd o Fwlgaria a chrëwr y dull Dad-Awgrymeg a ddefnyddir gan Popeth Cymraeg ac a ddefnyddiwyd ar y rhaglenni Cariad@iaith, wedi dewis defnyddio’r term ‘paraymwybodol’ i ddisgrifio’r clwstwr hwn o brosesau sef – y tu allan i ymwybyddiaeth.  Mi allwn innau fod wedi defnyddio’r term hwnnw hefyd serch ei fod braidd yn anghyfarwydd ac efallai’n awgrymu prosesau paranormal ac nid dyna fy mwriad.

I ninnau heddiw yn oes marchnata soffistigedig sy’n fwriadol yn ceisio dylanwadu ar ein hymddygiad masnachol a gwleidyddol yn ddiarwybod i ni dyw’r syniad o brosesu meddyliol anymwybodol ddim mor chwyldroadol ag yr oedd ddechrau’r ugeinfed ganrif.  Mae seicolegwyr a niwrolegwyr di-rif wedi dangos erbyn hyn mai prosesu anymwybodol yw’r norm ym myd natur ac mai datblygiad prin iawn yw prosesu ymwybodol. Mae rhai’n dadlau hyd yn oed mai sgil-effaith damweiniol, o bosib, yw ymwybyddiaeth, yn enwedig hunan ymwybyddiaeth, sydd ddim wir yn cyflawni fawr o ddim, os o gwbl.  I’r sawl sy’n coleddu’r safbwynt hwn dyw ymwybyddiaeth yn ddim byd amgenach nag epiphenomenwm, rhywbeth tebyg i’r sŵn y mae chwiban trên stêm yn ei gynhyrchu pan fo’r stêm yn cael ei yrru allan o’r boilyr.  Dyw’r chwibanu ddim yn gyrru’r trên,yn hytrach mae’n ganlyniad i weithgaredd mecanyddol y trên.

Ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg a dechrau’r ugeinfed ganrif y gred boblogaidd, gyffredinol oedd fod pobl yn gwneud penderfyniadau ymwybodol ac wedyn yn gweithredu ar sail y penderfyniadau hynny.  Er gwaethaf astudiaethau rhif y gwlith sy’n dangos nad felly dyn ni’n gweithredu, mewn gwirionedd, a’n bod ni, yn hytrach, yn gwneud penderfyniadau ar sail emosiynau a rhagfarnau cudd ac ond yn defnyddio rhesymeg i gyfiawnhau’r penderfyniadau hynny i ni’n hunain mae’r gred hon yn dal i gael ei choleddu gan y cyhoedd yn gyffredinol.  Mae’n greiddiol hefyd i’n system gyfreithiol o hyd, wrth gwrs. Heblaw am mewn achosion anarferol iawn pan fydd troseddwr yn amlwg yn dioddef o anhwylder meddyliol, fyddai amddiffyniad ar sail y ddadl nad y troseddwr fel unigolyn oedd yn gyfrifol am yr ymddygiad troseddol ond ei isymwybod ddim yn cael ei dderbyn fel amddiffyniad dilys.

Daeth T.H.Parry-Williams i aeddfedrwydd fel llenor, felly, pan oedd yr hen sicrwydd yn y byd allanol, y byd mewnol a’r byd ysbrydol yn gwegian.  “Gwae ni ein geni mewn oes mor dreng” meddai Hedd Wyn “a Duw ar drai ar orwel pell”.  Neu yng ngeiriau T.H. Parry-Williams ei hun :“Gwae ni ein dodi ar dipyn byd / Ynghrog mewn ehangder sy’n gam i gyd”

Mae’n hysbys fod y cyfnod o gychwyn y Rhyfel Byd Cyntaf ymlaen wedi bod yn un cythryblus iawn i T. H. Parry-Williams ar lefel bersonol, yn enwedig oherwydd y sen a’r beirniadu a fu arno oherwydd ei safbwynt tuag at y rhyfel hwnnw pan ddewisodd fod yn wrthwynebydd cydwybodol.  Yr hyn sy’n bwysig ei nodi, fodd bynnag, yw ei fod wedi ceisio ymdopi â’r cythrwfl mewnol hwn trwy osod ei feddyliau ar bapur a bod y broses hon o drin geiriau wedi bod yn fodd iddo gael cip (ond nid dealltwriaeth trylwyr, sylwer) ar ei anian o ei hun, fel yr esbonia yn y gerdd  Geiriau.

Geiriau

Ni wn, yn wir, pa hawl a roed i mi

I chwarae campau â’ch hanfodau chwi,

 A’ch trin a’ch trafod fel y deuai’r chwiw,

A throi a throsi’ch gogoniannau gwiw;

 Ond wrth ymyrraeth â chwi oll ac un

Mi gefais gip ar f’anian i fy hun.

Roedd hyn yn debyg iawn i’r hyn wnaeth Jung pan gyfansoddodd ei Lyfr Coch yn ystod cyfnod cythryblus iawn yn ei hanes yntau ac mae’n ein hatgoffa hefyd o eiriau (tafod ym moch, mae’n debyg) y nofelydd E.M. Foster :

“How do I know what I think until I see what I say?”

I mi gellid rhannu myfyrdodau T. H. Parry-Williams ynglŷn â’r meddwl dynol yn ddau hanner sef myfyrdodau ynglŷn â chymhellion ac ymddygiad pobl eraill a myfyrdodau ynglŷn â’i anian o ei hun.  O safbwynt deall cymhellion ac ymddygiad pobl eraill mae’n nodi mewn sawl man yn ei waith ei fod o wedi datblygu’r gallu i weld trwy pobl yn hawdd. 

Ar ddechrau ei ysgrif Cydwybod mae’n cyfeirio at y gynneddf anniddan sydd gan ambell un

“i weld trwy ei gyd-ddyn, canfod triciau ei feddwl ac ystyr ystumiau ei ymarweddiad, a gwybod beth sydd y tu ôl i’w ben o hyd, ac yntau’n meddwl ei fod yn diniwed dwyllo ac yn ymguddio trwy’r adeg.  Y mae’r gynneddf hon gan ambell un oherwydd ei fod, ysywaeth, yn ei adnabod ei hun ac wedi mentro dadansoddi tipyn ar y greddfau a’r tueddiadau a’r anwydau sydd wedi cordeddu i wead ei fod a’i fyw ef ei hun.  Hen beth digon cas ydyw,ond pur gyfleus a diddorol weithiau, y treiddio hwn trwy dwyll cyffredin y dyn cyffredin yn gyffredinol.  Onid mân dwyllo ydyw deuparth ein byw beunyddiol?”

Yn ei ysgrif Gair o Brofiad wedyn mae rhyw hen ŵr anhysbys yn dad-berfeddu Parry Williams yn seicolegol ac yn dweud pethau fel hyn wrtho :

“Ond fe fyddai’n enllibiol ddadlennol o beth petaem yn gwybod ac yn mynegi’r hyn yw gwir feddyliau a barnau pobl.  Yn wir, y mae’n bosib gwneud gès go lew, a byddaf i, fel tithau, yn gweld y tu ôl i benglogau pobl pan fyddant yn traethu, ac yn gwybod yn sicr pa beth yw’r gwir gynnwys sydd yno a pha beth yw’r cymhellion sy’n brydio yn y fan honno.  Nid tuedd afiach i amau pawb a phopeth yw peth fel hyn, cofia, ond cynneddf iach – ddigon annifyr – i ddehongli ymadroddion a gweithredoedd dynion.  A chyda profiad y mae’r dehongli’n mynd yn haws wrth i ddyn fynd yn hŷn............... Nid mewn ysbryd dig oherwydd unrhyw dro cas arbennig gan neb yr wyf yn mynegi hyn oll wrthyt, ond fel profiad oer a di-nwyd; ac y mae pawb sy’n onest lygad-agored yn gorfod credu’r peth, mai geudab, ffalster, twyll a chelwydd – pydredd yr enaid – sydd fwyaf ei rym yng ngweithgareddau dynion.”

Pan ddaw hi at ddeall ei anian ei hun, fodd bynnag, mae ei ddadansoddiad yn llawer llai pendant.  Yn wir mae ei ddatganiadau am ei fydysawd mewnol yn tanlinellu’r ffaith fod yr hyn sy’n digwydd o dan ei fonet ei hun (yn wahanol i’r hyn sy’n digwydd o dan fonet JC3636) yn anwybodadwy.

Y gerdd enwocaf o’i eiddo i drafod hyn yw Dryswch, cerdd fodern iawn ei thestun o ystyried safbwynt y gwyddorau meddyliol bellach ynglŷn â rhithioldeb yr hunan dynol.  Dyma hi i chi.

Dryswch

Mae amryw byd ohonom yn fy nghlai,

Blithdraphlith oddi mewn, pob un â’i gri,

Pob un â’i rinwedd a phob un â’i fai.

Dieithriaid ydym ôll, - eto myfi.

  Rhagor nid oes rhwng rhinwedd un a’i fai.

Ymysg y tryblith nid adwaenir cri.

Mae amryw byd ohonom yn fy nghlai.

Myfi ŷnt oll, - ac eto nid myfi.

 Mae’r un math o syniad wedi’i fynegi gan awduron eraill.  Dyna ddyfyniad enwog Walt Whitman allan o Song of Myself

“Do I contradict myself? Very well, then, I contradict myself; I am large -- I contain multitudes.”

a chyfaddefiad Virginia Wolf yn Orlando

”A biography is considered complete if it merely accounts for six or seven selves, whereas a person may well have as many as a thousand.”

Mae’n ddiddorol sylwi fod y gerdd Dryswch uchod wedi’i hepgor o’r Detholiad o Gerddi a gyhoeddwyd yn enw T.H. Parry-Williams ei hun ym 1972, ynghyd ag ychydig o gerddi ‘seicolegol’ eraill megis y tywyll Dwy Gerdd y cyfeiriwyd ati eisoes ac Ymennydd. Roedd hynny’n benderfyniad arwyddocaol o ystyried natur eiconig y cerddi hyn. Wedi’r cyfan roedd John Gwilym Jones wedi benthyg llinell olaf y gerdd Dryswch fel teitl ar gyfer Ac eto Nid Myfi, ei ddrama fawr seicolegol yntau.   Beth bynnag y rheswm am yr hepgor bydd darllenwyr newydd sydd ond yn darllen detholiad 1972 yn hytrach na’r cyfrolau gwreiddiol yn cael golwg llai tywyll a llai treiddgar, o bosib, o deithi meddwl hanesyddol T.H. Parry-Williams.

Un o’r ysgrifau sy’n rhoi’r sylw mwyaf i anwybodadwyedd ei fyd mewnol yw ‘Yr Efe’ (sydd yn ein hatgoffa o’r term Das Es – yr Id / the It - a luniwyd gan Sigmund Freud i ddynodi rhan gyntefig, afreolus y psyche dynol).  Ar ôl esbonio sut y daeth o a’i gyfoedion i ddefnyddio’r ymadrodd anramadegol hwn ‘Yr Efe’ oherwydd eu magwraeth Feiblaidd i olygu “be’ chi’n galw” neu “thingamijig” mae’n mynd ymlaen i ddisgrifio digwyddiad brawychus pan gollodd reolaeth o’i gar gan bron â phlymio dros ochr dibyn serth.  Yr hyn sy’n berthnasol i’r drafodaeth hon yw’r ffaith fod T.H. Parry-Williams yn cydnabod ar ddiwedd yr ysgrif fod ei ddefnydd o’r gair yn tanlinellu ei anallu i adnabod a deall haenau ohono fo ei hun a threfn y cread.

“Un o wifrau'r clawdd - a honno'n dynn hyd at dorri - oedd yr unig beth erbyn hyn a'i rhwystrai rhag rowlio bendramwnwgl i'r gwaelod, a minnau gydag ef oddi mewn iddo.  Pan safodd, llwyddais i agor ei ddrws a neidio allan yn gynt na chynta' y gallwn. Yn niogelwch y tu allan mi edrychais yn syn arno yno, a'r geiriau a ddaeth o' m genau oedd, "Wel, dyna'r Efe wedi ei gwneud hi.". Ond ni wn eto at beth na phwy y cyfeiriwn - y cerbyd, myfi fy hun, ynteu rhyw Bŵer anweledig a all fod weithiau'n ymyrryd â threfn normal symudiadau'r greadigaeth.  Ac ni chaf byth wybod gennyf i fy hun pwy oedd yr Efe hwnnw. “ 

Mae’r dallineb mewnol hwn ynglŷn â gweithrediad ein meddyliau yn rhywbeth sy’n cael ei gydnabod fel nodwedd  cyffredin gan arbenigwyr meddwl ein cyfnod ni.  Y term amdano yw rhith mewnwelediad neu introspection illusion ac yn ôl y dystiolaeth sydd ar gael mae unigolion yn ei chael hi’n haws o lawer dadansoddi bwriadau pobl eraill na dadansoddi eu bwriadau personol eu hunain.  Mae hynny’n gwneud synnwyr o safbwynt esblygiadol gan ei bod hi’n bwysicach gwybod a ydy rhywun arall yn bwriadu’ch twyllo chi mewn rhyw fodd na gwybod a ydy’ch chi’n bwriadu twyllo rhywun arall.  Pan ddaw hi’n fater o ddeall ein cymhellion mewnol cudd fy meiau rhagof fi fy hun piau hi.  Mae’n haws twyllo pobl eraill os ydych chi cyn cychwyn wedi llwyddo i’ch twyllo chi’ch hunan.

Hyd yma yn y sgwrs hon dw i wedi bod yn pwysleisio argyhoeddiad T.H. Parry-Williams ynglŷn ag anwybodadwyedd pethau ond cyn cloi hwyrach y dylwn i gydbwyso’r ddadl hon ychydig a chydnabod fod T.H. Parry-Williams weithiau’n rhoi sylw i math gwahanol, anghyffredin o wybod ond gwybod sydd wedi’i gyfyngu i unigolion dethol yn unig.   Mae’r agwedd hon ar waith T.H. Parry-Williams yn haeddu ymdriniaeth eang iawn ynddi hi ei hun ond y cyfan y gwna i heno yw bras gyfeirio ati.

Yn ail hanner y gerdd I’m Hynafiad a ddarllenwyd yn gynt yn y sgwrs hon mae’n pwysleisio’r holl drysorau y mae wedi’u hetifeddu ganddynt gan nodi

                                                          “ Cefais i

Hen grefydd y mynyddoedd gennych chwi.

 Cefais greigiau dan fy nhraed

A’u holl ddoethineb bagan yn fy ngwaed

 Cefais gred trwy’r hil i lawr

Mai trech na dysg yw dwyster munud awr.”

Mae ‘hen grefydd y mynyddoedd’, y ‘doethineb bagan’ a’r ‘dwyster munud awr’ y mae’n cyfeirio atynt yn fan hyn yn sôn am brofiadau anghyffredin y mae’n eu profi mewn mannau penodol ac sy’n cael sylw ganddo mewn nifer o’i ysgrifau megis Drws Y Coed, Archoffeiriad a Pen Bwlch.  Mae’n eu disgrifio fel ‘cynyrfiadau’r ffin’, sef y ffin dybiedig rhwng corff ac enaid a drafodir ganddo  mewn sawl lle, ac yn ei ysgrif Drws Y Coed mae’n mentro rhoi esboniad o ryw fath ynglŷn â’u tarddiad.

“Pan fo synhwyrau cydnabyddedig ac anghydnabyddedig y corff trwy ryw offerynoliaeth neu'i gilydd yn gallu ymestyn allan i'r ffin hon y daw i ddyn brofiadau nad ydynt o'r byd hwn.  Yr adeg honno y gwêl ysbrydion, y clyw ganu yn yr awyr, yr ymdeimla ag ymdoddiad y gorffennol a'r dyfodol.” 

Yn hwyrach ymlaen yn yr ysgrif mae’n pwysleisio fod ‘cynyrfiadau ffin’ yn ‘haws eu synhwyro a’u profi’n ysmudiadau angerddol’ mewn ambell fangre, yn fwyaf arbennig, yn ardal Drws Y Coed.

Llyn Nantlle, Drws Y Coed a’r Wyddfa yn cawrio yn y cefndir

Mae o hefyd yn pwysleisio mai

“hwynt-hwy, er gwaethaf eu natur ansylweddol, ydyw’r agweddau mwyaf di-ragrith ac anffuantus ar ein dynoldeb.”

Mae’n bosib fod tiriogaeth y ffin, ble y gwelir ysbrydion a thylwyth teg, ble y clywir canu yn yr awyr a ble yr ymdeimlir ag ymdoddiad y gorffennol a’r dyfodol, yn gysylltiedig â’r diriogaeth a elwir yn The Middle Kingdom yn Iwerddon, sef y diriogaeth honno rhwng nefoedd y Cristion a byd daearolion ble mae bodau megis Y Tylwyth Teg, ysbrydion a bodau lledrithiol eraill yn trigo. 

Dyma’r hyn sydd ganddo i’w ddweud am diriogaeth y ffin yn ei ysgrif Y Gri.

“Y mae byd cnawd a sylwedd yn ddigon gwirioneddol fel rheol, a byd yr ysbryd hefyd i’r rhai sy’n gallu treiddio iddo ambell dro........ ond y mae pethau’r tir terfyn yn ddryswch i’r dyn ysbrydol yn ogystal ag i’r dyn daearol.”

W.B. Yeats, bardd a chyd-Gelt, oedd yn rhannu diddordeb T.H. Parry Williams yn Y Tylwyth Teg a bodau lledrithiol eraill

Roedd gan y bardd Gwyddelig W.B.Yeats ddiddordeb mawr yn y diriogaeth hon a chan ein bod ni’n trafod rôl amheuaeth yng ngwaith T.H. Parry-Williams mae’n werth cofio geiriau ryw sgeptig o’r paranormal (gyda thatŵ o lun Mohawk ar ei fraich, am ryw reswm) a ddyfynnwyd gan Yeats yn ei gyfrol Mythologies;

“No matter what one doubts, one never doubts the faeries, for ….. they stand to reason.”

Mae’r profiadau o lwyr ymgolledd y mae Parry-Williams yn eu cael, fel sy’n cael ei awgrymu ganddo yn ei ysgrif Archoffeiriad, yn debyg iawn o ran eu natur i brofiadau cyfriniol serch nad oes unrhyw ymdeimlad o bresenoldeb dwyfol ynghlwm â nhw.  Yn hyn o beth maen nhw’n wahanol iawn i’r hyn a ddisgrifir yng ngherdd gyfriniol Gristnogol Waldo Williams Mewn Dau Gae.  Wrth sôn am y profiad y mae’n ei gael wrth grwydro dolydd Pwllcenawon â’i wn dan ei gesail dywed y bydd yn hawdd ganddo

“lithro o ran fy ystâd eneidiol – gwych yr ymadrodd – i ryw fath o berlewyg hyfryd ansylweddol;”.  

Mae’n mynd yn ei flaen i gyfeirio unwaith eto at y ffin rhwng corff ac enaid a disgrifio’r ystâd gyfriniol hon yn fwy manwl ‘yn rhes fel ateb cwestiwn cemeg mewn arholiad ysgol’.  Ond mae’n pwysleisio, fodd bynnag, ‘nad yw iaith yn ddigonol’ i ddiffinio’r profiad ac felly ‘pa les ymboeni’n ofer i geisio’i ddehongli?’ ‘Y mae’r rhai sy’n gyfarwydd ag ef yn gwybod,’ meddai  ‘ac ni ellir cyfleu syniad amdano i’r anghyfarwydd.’  

Mae’r cyfuniad hwn o’r ymdeimlad o sicrwydd diwyro sy’n codi o’r profiad - ‘y gwybod cyfrin’, os mynner  - ynghyd â’r anhawster i’w fynegi yn wrthrychol mewn geiriau yn elfen gyffredin iawn mewn adroddiadau o brofiadau cyfriniol ac mae ysgrifau T.H. Parry-Williams ei hun yn enghreifftiau nodweddiadol iawn ohonyn  nhw.

Mae R. Gerallt Jones, yn ei gyfrol ar T.H. Parry-Williams yn y gyfres Dawn Dweud yn croniclo’r ohebiaeth ddiddorol a fu rhwng gwraig o’r enw Myfanwy Morris o Ruthun a T.H. Parry-Williams  ddiwedd y tridegau.  Roedd hi wedi cysylltu gydag o yn benodol gan ei bod hithau wedi profi ysgogiadau tebyg i’w eiddo yntau.  Mae ei llythyrau’n rhai dwyieithog ac yn cyfeirio at gyfrinwyr hanesyddol megis Awstin Sant, Sant Ffransis a Morgan Llwyd.  Ar ddiwedd ei llythyr olaf at at T.H. Parry-Williams, ar ôl sôn am ei hunigrwydd o brofi ysgogiadau nad oedd pobl eraill, yn gyffredinol, yn eu deall a sôn am anogaeth Pedrog ( a gyfarfu un tro) iddi wrando ar ei phrofiadau ei hun mae’n mynegi eu diolch fod T.H. Parry-Williams, o leiaf, wedi medru disgrifio profiadau cyfriniol tebyg yn ei weithiau llenyddol.

“And now, TH Parry-Williams, a mystic of the mystics – thank God for him too. I feel less lonely because he is in the world.  Good night.”

Un o’r testunau canoloesol pwysicaf i drafod cyfriniaeth oedd yr arweinlyfr ymarferol gan awdur anhysbys o Loegr The Cloud of Unknowing ac mae’r llyfr hwn wedi dylanwadu ar nifer o lenorion a phersonau creadigol megis W. Somerset Maugham dros y blynyddoedd.  Cyhoeddwyd argraffiad o’r llyfr ym 1922 gyda rhagymadrodd gan Evelyn Underhill, yr arbenigwraig ar gyfriniaeth.  O ystyried defnydd cwbl fwriadol T.H. Parry-Williams o’r term anghyffredin ‘anwybod’ yn y gerdd I’m Hynafiaid fyddai hi ddim yn afresymol tybio, efallai, fod teitl a chynnwys y llyfr wedi dylanwadu ar ei farn yntau parthed ei brofiadau o ‘ddwyster munud awr’. 

Erbyn hyn mae niwrolegwyr wedi medru dangos fod rhannau penodol o’r ymennydd naill ai’n cael eu tanio neu’u distewi pan fydd rhywun yn cael profiad trosgynnol neu gyfriniol, sef llabed yr arlais (temporal lobe) yr inswla blaen (anterior insula) a’r cortecs cyndalcennol dorso-ochrol (dorsolateral preforontal cortex).  Mae rhai astudiaethau hefyd wedi nodi rhannau eraill o’r ymennydd.  Effaith y patrymau tanio ymenyddol anarferol hyn yw lleihau’r ymdeimlad o’r hunan – sef colli’r ‘ym’ wrth lwyr ymgolli – ymdoddi i’r cread a chreu’r ymdeimlad o argyhoeddiad di-wyro er nad oes gwrthrych i’r argyhoeddiad neu’r gwybod hwnnw.  Gall hyn ddigwydd i unrhyw un ond mae niwed i’r rhannau uchod o’r ymennydd yn gallu cryfhau’r tebygolrwydd o’i brofi.  Mae hyn hefyd yn digwydd yn aml os bydd rhywun yn ddioddef haint epileptig yn ardal llabed yr arlais.

Fyodor Dostoevsky

Roedd Fyodor Dostoevsky yn ddioddef o’r math hwn o epelepsi ac mae’n disgrifio’r ymdeimlad o ecstasi roedd o’n ei brofi yn union cyn un o’i heintiau fel a ganlyn :

“For several moments ………. I would experience such joy as would be inconceivable in ordinary life – such joy that no one else could have any notion of. I would feel the most complete harmony in myself and in the whole world and this feeling was so strong and sweet that for a few seconds of such bliss I would give ten or more years of my life, even my whole life perhaps.”

Mae’r arbenigwraig ar grefydd gymharol ac awdur llyfrau megis A History of God Karen Armstrong yn trafod yn onest y posibilrwydd fod ei phrofiadau crefyddol hithau yn deillio’n uniongyrchol o’i hepilepsi llabed yr arlais, ond, serch hynny, mae’n gadael y drws yn gil-agored i fodolaeth y dwyfol neu’r trosgynnol.

“My neurologist once told me that people with temporal lobe epilepsy are very often intensely religious. Certainly just before I have a grand mal fit I have a ‘vision’ of such peace, joy and significance that I can only call it God. What does this say about the whole nature of religious vision? ………Is it possible that the feeling I have had all my life that something – God, perhaps? – is just over the horizon, something unimaginable but almost tangibly present, is simply the result of an electrical irregularity in my brain? It is a question that can’t yet be answered, unless it be that God, if He exists, could have created us with that capacity for Him, glimpsed at only when the brain is convulsed.” (Armstrong, 1983)

Mewn pobl sydd heb brofi niwed niwrolegol neu sydd ddim yn dioddef o epelepsi llabed yr arlais mae’r profiadau cyfriniol hyn yn aml yn digwydd yn dilyn cyfnod o fyfyrio estynedig neu o ganlyniad i ymgais gan yr ymennydd i ddelio â pharadocsau ac ansicrwydd dwys, fel rhyw fath o falf yn gollwng tensiwn allan o’r system.  Dyna’r rheswm pam fod rhai traddodiadau crefyddol yn fwriadol yn dewis defnyddio paradocsau annatrysadwy i geisio sbarduno profiadau cyfriniol.  Yr enghreifftiau amlycaf o hyn (ond nid yr unig rai chwaith) yw’r traddodiadau Taoistaidd a Bwdistaidd C’han yn Tseina a Zen yn Siapan a Korea.  Os yw’r esboniad niwrolegol hwn yn gywir, o ystyried ymlyniad T.H. Parry Williams wrth baradocs ac anwybodadwyedd, dyw hi ddim yn syndod ei fod o, o dro i dro, wedi profi ystâd gyfriniol neu ‘berlewyg hyfryd ansylweddol’ i ddefnyddio’i ddisgrifiad ei hun.  Ond mae’n annhebygol fod gan hyn ddim byd i’w wneud ag unrhyw ffin dybiedig rhwng corff ac enaid.

Sy’n fy arwain i gloi at eiriau y bardd Saesneg John Keats, geiriau sydd, yn fy marn i, yn adleisio (ond yn rhagflaenu, wrth gwrs)  agwedd ganolog T.H. Parry-Williams tuag at anwybodadwyedd ac ansicrwydd. 

John Keats

Ym Mis Rhagfyr 1817, pan oedd yn 22 oed, aeth Keats i weld y pantomeim Nadolig blynyddol yn y Theatre Royal yng nghwmni ei gyfaill a’r beirniad llenyddol Charles Wentworth Dilke.  Wrth gerdded adref o’r pantomeim gyda Dilke dechreuodd y ddau drafod yn gyffredinol y grefft o ysgrifennu ac yn benodol natur athrylith llenyddol.  Yn sgil y drafodaeth a gafodd, ychydig ddiwrnodau’n ddiweddarach ysgrifennodd Keats lythyr enwog at ei frodyr sy’n crynhoi ei syniadau ynglŷn â natur yr hyn y mae’n ei alw yn ‘a Man of Achievement’

"I had not a dispute but a disquisition, with Dilke on various subjects; several things dove-tailed in my mind, and at once it struck me what quality went to form a Man of Achievement, especially in Literature, and which Shakespeare possessed so enormously : I mean Negative Capability, that is, when a man is capable of being in uncertainties, mysteries, doubts, without any irritable reaching after fact and reason.....".  

Pa ddisgifiad gwell y gallech chi ei gael o T.H. Parry-Williams, y llenor Cymraeg mwya’i ymlyniad at anwybodadwyedd a gŵr a oedd yn ymgorfforiad mor amlwg o’r Negative Capability y soniodd Keats amdano.  Roedd T.H. Parry-Williams wedi dewis ymgodymu â bodoli, chwedl Keats, ‘in uncertainties, mysteries, doubts, without any irritable reaching after fact and reason’ a cheisiodd, trwy ei waith llenyddol, ein hargyhoeddi ni mai ‘mewn anwybod y mae nef yn wir’.

Ôl Nodyn Personol

Mae’n rhyfedd fel y mae pytiau o farddoniaeth a ddysgoch yn ystod eich ieuenctid yn medru brigo i’r wyneb yn gwbl annisgwyl ar adegau pwysig o’ch bywyd.  A finnau wedi darllen gwaith T.H. Parry-Williams drosodd a throsedd droeon dyw hi ddim yn syndod, efallai, mai llinellau o un o’i gerddi o a ddaeth i’m cof ar adeg genedigaeth fy mhlentyn cyntaf.

Mae’r profiad o weld genedigaeth plentyn, pob plentyn, yn un arbennig iawn ond mae croesawu eich plentyn cyntaf i’r byd yn brofiad newydd, cwbl ddigynsail.  Wrth ddal fy nghyntaf anedig yn fy mreichiau yn fuan ar ôl iddi gyrraedd y byd hwn a syllu i mewn i ddyfnder llygaid oedd yn syllu nôl arna i gyda chwilfrydedd pur a deallusrwydd digyflyraeth yr hyn a lamodd i’m meddwl o nunlle (law yn llaw â rhaeadr o hormonau rhemp, mae’n siwr) oedd dechrau cerdd T.H. Parry-Williams Yr Ymwelydd.

Os daeth llygedyn bach o rywbeth gwell

    Na phridd y ddaear rywfodd ar ei hynt

O wyll disymud yr wybrennau pell .......................

Ac wrth i mi yrru adre’r noson honno, wedi cyfarfod yr ymwelydd newydd am y tro cyntaf, roedd fy muchedd innau, fel un T.H. Parry-Williams ei hun,

.................................. ar y ffin

    Rhwng nef a llawr - heb fod yn un o’r ddau;